ایرانی‌ها چاپلوس هستند؟/غلبه اراد‌ت‌سالاری بر لیاقت‌سالاری

چاپلوسی به عنوان جزئی از فرهنگ، پاسخی است به وضعیتهای ساختاری مذکور و شیوهای است مهم برای تطبیق با محیط اجتماعی. برای از میان بردن چاپلوسی راهی جز اصلاح ساختارهایی که آن را ایجاد میکند، وجود ندارد.

به گزارش خبرآنلاین، بیست و هشتمین شماره کتاب هفته «نگاه پنجشنبه» با پرونده ای در مذمت چاپلوسی و عنوان «تغاری بشکند ماستی بریزد...» منتشر شد. در این شماره گفت‌وگویی خواندنی با عماد افروغ یکی از مطالب پرونده است و در کنار آن یادداشت‌هایی از صادق زیباکلام، عباس عبدی، فریدون مجلسی، شاهرخ تندروصالح، محسن باغبان، محسن مطلق و... به چشم می خورد. همچنین در این شماره پرونده‌ای مختصر برای دکتر شفیعی‌کدکنی نیز به بهانه انتشار کتاب «با چراغ و آینه» فراهم شده با مطالبی از مشیت علایی، سیدعبدالجواد موسوی و محمد رمضانی‌فرخانی. گفت‌وگو با عباس خوشدل؛ آهنگساز آهنگ نیلوفرانه نیز از مطالب بخش هنر این شماره نگاه است. در پرونده بار دیگر شهری که دوست می‌دارم، این بار به موزه هنرهای ملی پرداخته شده است با یادداشت‌هایی از سیداحمد محیط‌طباطبایی، اسماعیل نظری و شرمین نادری.
 

در بخشی از یادداشت عباس عبدی با عنوان «چاپلوسی؛ شیوه تطبیق با محیط» می خوانیم:

«...یکی از ویژگی های معمول که به جامعه ایرانی انتساب داده می شود چاپلوسی است. این ویژگی را می توان در قالبهای گوناگون دید، از جمله کرنش و خضوع در برابر بالادست و ظلم و ستم علیه افراد و طبقات زیردست و ناچیزپنداری آنها. چاپلوسی، رفتاری است که در ساختار استبدادی مجال بروز پیدا می کند. وقتی ارادت سالاری جانشین لیاقت سالاری باشد و میزان بهره مندی از کیک قدرت و تنعمات زندگی متناسب با نزدیکی و دوری به درگاه قدرت باشد و رابطه چندانی با صلاحیتهای حرفه ای و کار و کوشش نداشته باشد، چاپلوسی موثرترین ابزار برای این نزدیکی و تقرب به درگاه قدرت است.
چاپلوسی از این حیث پدیده ای متناقض نماست، زیرا فردی که در رتبه و مقام بالاتری قرار دارد، اگر کسب این موقعیت مبتنی بر صلاحیت او باشد، در این صورت نه تنها نباید از چاپلوسی زیردستان خود خوشحال شود، بلکه ناراحت هم باید بشود، چرا که تمجید و تعریف وقتی مطلوب است که از سوی افراد بالاتر صورت گیرد. به قول معروف «معرِّف باید اجلی از معرَّف باشد». اگر فرد زیردست به تکریم و تعریف از مافوق بپردازد، گویی که او خود را به طور ضمنی باصلاحی تتر از بالادست دانسته است و زیردست و مادون با این سخنان خود می خواهد موقعیت مافوق را تحکیم بخشد، در حالی که تظاهر می کند از نظر صلاحیتی در موقعیت مادون قرار دارد.
در نقد فرهنگی، همیشه لبه تیز انتقاد متوجه چاپلوس است، در حالی که به نظر من لبه تیزتر را باید متوجه کسی دانست که چاپلوسی از او انجام می شود. هرچند این دو وجه ماجرا هر دو مهم هستند و اگر کسی چاپلوسی نکند، این ویژگی منفی دیده نخواهد شد، ولی مسوولیت اخلاقی و حقوقی کسی که از او چاپلوسی میشود کمتر از چاپلوس نیست. در بسیاری از موارد چاپلوسی بر اثر اضطرار است. کسی که کارش در جایی گیر کرده و حق هم دارد و حقوق او در حال ضایع شدن است، ممکن است برای حل مشکل خود چاپلوسی کند. ولی کسی که از او چاپلوسی می شود هیچ اضطراری ندارد و به لحاظ اخلاقی مسوولیت سنگین تری دارد. ضمن آنکه این افراد به طور معمول در موقعیت بالاتر قرار دارند و شایسته است که توجه و مسوولیت آنان بیشتر باشد. به همین دلیل است که یکی از اسوه های مذهبی ما وقتی در صدر اسلام با چاپلوسی و تعریف و تمجید از سوی فرد دیگری مواجه شد، گفت: من از آنچه بر زبان می آوری کمتر هستم و از آنچه در دل به من اعتقاد داری برترم؛ و با این جمله واقعیت چاپلوسی را برملا کرد. اگر او در برابر چاپلوس سکوت می کرد، جز به رواج آن کمک نمی کرد.

کسی که از او چاپلوسی می شود و سکوت می کند یا خوشخوشانش می شود یا از ضعف شخصیتی در رنج است، والا کیست که نداند، اگر کسی اعتماد به نفس داشته باشد، هیچ گاه اجازه نمی دهد دیگران در برابرش چاپلوسی کنند و این عمل را توهین صریح به خود تلقی می کند. اگر نگاهی به ادبیات نامه نگاریهای رسمی در ایران بیندازیم یا آغاز سخنرانی ها را در سمینارها مشاهده کنیم در همه موارد چاپلوسی، چون روحی غالب بر گفتمانهای مذکور دیده می شود.
شنیدن و خواندن این موارد، آنقدر کسل کننده و حتی چندش آور است که انسان تعجب می کند چرا فرد صاحب قدرت وقتی در حضورش چنین چاپلوسانه سخن می گویند، سکوت میکند و برنمی آشوبد، آن هم سخنان تمجید و تعریف از سوی یک مجری برنامه که هر چقدر هم تعریف کند، چیزی به اعتبار و منزلت شخص صاحب مقام نمیافزاید و حتی کم هم میکند.
تا وقتی با روشهای عادی نتوان حق و حقوق خود را استیفا کرد و ارادت سالاری در جامعه بر لیاقت سالاری غلبه داشته باشد، سلسله مراتب مدیریت و قدرت بر اساس شایستگی نباشد و دستیابی به منابع منزلت اجتماعی از قبیل قدرت و ثروت و منزلت بر اساس خلاقیت و کارآفرینی نباشد و نهادهای نظارتی موثر حضور نداشته باشند، چاپلوسی مهمترین شیوه و ابزار برای دستیابی به این منابع خواهد بود. بنابراین چاپلوسی به عنوان جزئی از فرهنگ، پاسخی است به وضعیتهای ساختاری مذکور و شیوهای است مهم برای تطبیق با محیط اجتماعی. برای از میان بردن چاپلوسی راهی جز اصلاح ساختارهایی که آن را ایجاد میکند، وجود ندارد.»