نشانی از شر / مروری بر ۱۰ فیلم شیطانی دنیای سینما

کیوان کثیریان: شیللر شاعر مشهور ادعا کرده‌ شیطان‌ یک‌ هیولای بسیار باشکوه‌ است‌. بودلر شیطان‌ را کامل‌ترین‌ نمونه‌ زیبایی انسانی دانسته‌ و لامارتین‌ میگوید شیطان‌ یک‌ فرشته‌ بخت‌برگشته‌ است‌ که‌ شما سخت‌ دوست‌ دارید عاشقش‌ شوید. اما تصویر شیطان در سینما چگونه است؟
موافقید همین اول کار، قرار بگذاریم که در این مرور شتابزده درباره " حضورشیطان در سینما" وارد مباحث ایدئولوژیک نشویم و تنها خودمان را محدود به سینما کنیم؟ تعبیر و تفسیر ایدئولوژیک سینما و کشف اینکه در هرکدام از فیلم ها کدام شیطان با چه هدف سیاسی یا ایدئولوژیکی خلق شده ، کار من نیست و متخصصان دیگری در سینمای ایران دارد که خب کارشان را هم انجام می دهند. البته قطعا این به آن معنانیست که من وجود اهداف ایدئولوژیک در بسیاری از این فیلم ها را نفی می کنم. به هیچ وجه.
 
شیطان در سینما معمولا مظهر ایجاد وحشت، وسوسه، فریب، پلیدی و گاه نابودی است. یک بستر داستانی دراماتیک، که میدان نبرد خیر و شر است، نیاز به قهرمان و ضدقهرمان دارد و به قول خودمان آدم بده و آدم خوبه می خواهد. عموما در فیلم های "شیطان دار!"، شیطان آنتاگونیست ماجراست و در این فیلم ها، نقش بسیار مهم "شر" را دارد. اغلب هم اینگونه فیلم ها به ژانر وحشت تعلق دارند.
شیطان در سینما غالبا از قدرتی بلامنازع برخوردار است و این قدرت، ریشه در ماهیت فرامادی اش دارد. گاه درجلد انسان ها و گاه در جلد حیوانات و یا اشیا فرو می رود، مرزهای زمان و مکان را پشت سر می گذارد و می تواند به هر چهره و شکلی درآید. از این رو قهرمان داستان برای مواجهه و مقابله با او وغلبه بر او کار بسیار دشوار و گاه غیرممکنی پیش رو دارد. درعین حال همین ویژگی ها، شیطان را واجد جذابیت های تصویری و دراماتیک بسیاری می کند که باعث می شود همواره میان فیلمنامه نویسان و فیلمسازان، مشتری داشته باشد.

شیطان در فیلم های "آه خدایا ! تو شیطانی"، "ساحرگان ایستویک"، "قلب فرشته"، "وکیل مدافع شیطان"، "پایان دوران" و "مسحور شده" به شکل انسان و در فیلم های "افسانه"، "امگا کد 2"، "مهیای جهنم" و "نابودگر جهنم" به صورت حیوان و جانور و در فیلم های "مومیایی"، "هری پاتر"، "جن گیر"، "طالع نحس" و "مرد عنکبوتی" به صورت نیمه انسان یا روحی در کالبد انسان به نمایش در آمده است. شیطان در کالبد انسان حلول می کند و برای اعمال نیروهای خود لاجرم نیازمند کالبد آدمی است، شیطان گاهی در جسم یک کودک، گاه در کالبد یک زن و گاه در قالب یک انسان بانفوذ نیاتش را عملی می کند. شیطان‌ برخلاف‌ اسطوره‌های قدیمی اش‌، در فیلم‌های جدید معمولاً مرد است‌. در فیلم‌های اخیر، شیطان‌ موجودی است‌ خوش‌سیما، خوش‌اندام‌، باوقار، جذاب و سخنور و نگاهی تیز و نافذ دارد.

حیوان هایی مثل عقرب، مار، اژدهای بالدار و شاخدار، خفاش، سگ سیاه، عنکبوت، شغال، کلاغ و بز قالب هایی هستند که شیطان و یارانش در آن فرو می روند. در سه گانه "ارباب حلقه ها"، سایرون - شیطان اصلی - به شکل چشمی در بالای ستون سنگی در کنار دوزخ و دریاچه آتش تصویر شده است. در سه گانه "ماتریکس" هم خدای شرور کامپیوتری، به صورت مدارهای الکتریکی نشان داده شده است. در فیلم "امگا کد 2"، شیطان به شکل اژدهای بالدار با دو شاخ قوچی در پایان فیلم از بدن تسخیر شده ای بیرون می آید و چهره واقعی خود را نشان می دهد یا در فیلم "پسر جهنمی" دو شاخ قوچ مانند روی سر موجود شیطانی رشد می کند که او با شکستن آنها شرارت را از وجود خود دور می کند. در سال‌ های اول‌ تاریخ‌ سینما تصویرسازی شیطانی تا حد بسیار زیادی بر نقاشی مبتنی بود مثلا در فیلم‌هایی مانند "فاوست"‌.

در یک طبقه بندی دیگر، فیلم هایی که درباره شیطان ساخته می شوند چند گروهند: در برخی فیلم ها چون "هری پاتر" و "ارباب حلقه ها" قدرت بسیاری به شیطان می دهند گرچه سخنی از خدا به میان نمی آید، گروهی از فیلم ها مانند "جن گیر" و "طالع نحس" در کنار شیطان از مسیح نیز یاد می کنند ولی قدرت بالای شیطان در این آثار محوریت دارد، برخی دیگر شیطان را قدرتمند تر از خدا به نمایش درمی آورند مانند "طالع نحس" و "کنستانتین".
تعداد فیلم های با محوریت شیطان در تاریخ سینما بسیار است. در تلویزیون ایران هم تجربه هایی مثل "او یک فرشته بود" و "اغما" را در این زمینه داریم، گفته می شود قرار است فیلم ایرانی «شیطان شلوار لی می‌پوشد» با محوریت مستقیم شیطان ساخته شود. اما اجازه دهید در این مرور کوتاه به ده تا از مهم ترین فیلم های سینمای جهان از نظر خودم اشاره کنم که مستقیما به شیطان می پردازند و فیلم هایی که غیرمستقیم به نیروهای شر یا وجود صفات شیطانی در شخصیت هایشان اشاره دارند را به مطلبی دیگر واگذارم. بی شک فیلم های مهم دیگری در این حوزه هستند که در میان این فهرست ده تایی از قلم افتاده باشند.

یک - بچه رزماری / Rosemary's Baby
محصول 1968، به کارگردانی رومن پولانسکی

پولانسکی از اولین‌ کسانی است‌ که‌ به‌ اسطوره‌ی شیطان‌ در غالب‌ مدرنش‌ پرداخت‌ و با نگاه‌ی تازه‌ به‌ شیطان‌ در سینما نگریست‌.
رزماری وشوهرش به آپارتمان جدیدی می روند و بدون اینکه بدانند، باعده ای شیطان پرست همسایه می شوند. همسایه ها به شوهر رزماری پیشنهاد می کنند که همسرش را در اختیار شیطان بگذارد و در عوض آن به مقام و ثروت برسد، شوهر رزماری هم که جاه طلب است قبول می کند و در اثر این ارتباط رزماری باردار می شود و بعد از اینکه متوجه می شود بچه اش از شیطان است می خواهد او را از بین ببرد که همسایه ها از این کار جلو گیری می کنند. در صحنه آخر فیلم رزماری با یک چاقو وارد سالنی می شود که همسایه ها در آنجا به خاطر تولد بچه جشن گرفته اند. در این سالن که تقریبا از تمامی نژاد ها یک نفر وجود دارد گهواره سیاه رنگی هست که یک صلیب وارونه روی آن آویزان است و بعد از کلنجارهای رزماری با خود و دیگران وقتی به گهواره می رسد و صورت بچه را - که تماشاگر نمی بیند- می بیند لبخند رضایت بر لبانش نقش می بندد و به تولد پسر شیطان راضی میشود. این فیلم را بعد از "تلالو" دومین فیلم ترسناک تاریخ سینما می دانند. حاشیه مهم این فیلم مرگ شارون تیت همسر باردار پولانسکی به دست فرقه های شیطان پرستی امریکا پس از نمایش فیلم است.
 
دو - طالع نحس / The omen
قسمت اول: محصول 1976 ، به کارگردانی ریچارد دانر

فرزند یکی از سیاسیون آمریکا حین زایمان می میرد و یک کشیش فرزندی به نام دیمین را به جای فرزندشان به آنها می دهد. بعدا معلوم می شود که او فرزند شیطان بوده و روی پوست سرش عدد 666 را دارد. در این قسمت دیمین مادر خود را کشته و هر کس هم که پی می برد او فرزند شیطان است به طرزعجیبی با حوادث طبیعی کشته می شود. وقتی پدرش میفهمد پسرش غیر طبیعی است می خواهد او را به دستور یک کشیش و به طریقه خاصی بکشد که خود به دست پلیس کشته میشود. درسکانس آخر در مراسن تدفین پدر، پسرک دست در دست رئیس جمهور آمریکاست.

قسمت دوم: 1978 ، به کارگردانی دن تایلر

دیمین فرزند خوانده رئیس جمهور آمریکا شده است، بزرگ می شود و به ارتش می رود. بعد از اینکه مادر و برادرش میفهمند او غیر طبیعی است، به شکل عجیبی کشته می شوند. در طول فیلم هم یاران دیمین تلاش می کنند که او در آینده به قدرت مالی و سیاسی بزرگی برسد. به همین منظور هر آدم پولداری در خانواده او هست کشته می شود و دیمین وارث آنها می شود.

قسمت سوم: محصول 1981 ، به کارگردانی گراهام بیکر

دیمین بزرگ شده و صاحب شرکت و اموال بسیاری است. حالا به دنبال قدرت می رود و هنوزهم نیروهای شیطانی به او کمک می کنند و طرفداران بسیاری، به عنوان حامی دارد. در اورشلیم خنجرهایی که فقط با آنان می شود دیمین را کشت پیدا می شود و به دست کشیشان می رسد. در همان زمان مسیح در قالب فرزندی به دنیا می آید وقتی دیمین متوجه می شود به دوستانش دستور می دهد تمام فرزندانی که در آن شب به دنیا آمده اند را بکشند. در آخر زنی که با دیمین دوست بوده و فرزندش هم طرفدار دیمین است به وسیله کشیش آگاه می شود و او را با آخرین خنجر میکشد و دیمین در برابر مسیح جان می دهد.

قسمت چهارم: بیداری - محصول 1991 به کارگردانی جرج مونتس

داستان تقریبا مانند قسمت اول است، خانواده پولدار و سیاسی که فرزندی ندارند به کلیسایی رفته و فرزند دختری را قبول می کنند که کم کم متوجه می شوند که او غیر طبیعی است و اواخر فیلم مادر دختر به کمک دکتری که معلوم می شود از شیطان پرستان است بچه دار می شود و فرزند پسری به دنیا می آورد که بر کف دست او عدد 666 حک شده و وقتی میخواهد او را بکشد، خودش کشته می شود. نسخه دیگر بازسازی شده "طالع نحس" در سال 2006 به کارگردانی جان مور ساخته شد. 
 
سه - جن‌گیر / The Exorcist
محصول 1973، به کارگردانی ویلیام فریدکین

در جورج تاون واشنگتن دی سی کریس مک نیل، بازیگر زن تلویزیون نگران سلامت دخترش، ریگن است که دچار تشنج شدید شده و در رختخواب به خود می پیچد. پزشکان از درمان دخترک ناتوان اند، تا آنجا که به کریس پیشنهاد می کنند از یک جن گیر کمک بگیرد. کریس به یک کشیش جوان به نام پدر کاراس مراجعه میکند و از او درخواست می کند تا به ریگن کمک کند. پس از تحقیقاتی که پدر کاراس روی ریگن انجام می دهد، مطمئن میشود که شیطان بدن او را تسخیر کرده و به کلیسا می رود و درخواست میکند تا خودش مراسم جن گیری را انجام دهد. اما کلیسا شخصی باتجربه تر به نام پدر مرین را پیشنهاد میکند. مرین کشیشی پیر است و موجودی شیطانی که بدن ریگن را تسخیر کرده است می شناسد. پدر مرین به خانه کریس مک نیل میرود و به همراه پدر کاراس جن گیری را شروع میکنند. در این مراسم سخت و طاقت فرسا پدر مرین جان خود را از دست میدهد و پدر کاراس در نهایت به قیمت جان خودش اهریمن را از بدن ریگن خارج میکند.
 
چهار- دروازه نهم / The ninth gate
محصول 1999، به کارگردانی رومن پولانسکی

دن کروز که کتاب شناس است، از طرف دانشمندی، مامور می شود یک کتاب را بررسی کرده و نسخه اصلی و دو نسخه دیگر آن را پیدا کند، دن در حین جستجو متوجه می شود که این کتاب متعلق به زنی کلکسیونر بوده و توسط آن دانشمند از شوهر زن دزدیده شده است. نویسنده این کتاب به جرم نگارش آن در آتش سوزانده شده ، دو نسخه دیگر کتاب هم نزد مردی در پرتغال و زنی در فرانسه است. دن در می یابد این سه کتاب زمانی که در کنار هم قرار می گیرند، شیطان حلول می کند. زن کلکسیونر توسط دانشمند در جلسه بزرگداشت شیطان، کشته شده و خود دانشمند هم در هنگام انجام مراسمی شیطانی، می سوزد و کتاب به دست دن می رسد. دن می فهمد که در تمام این مدت شیطان او را راهنمایی و کمک می کرده و در سکانس پایانی، این دن است که از دروازه نهم عبور کرده و به قدرت شیطان دست پیدا می کند. جانی دپ نقش دن کروز را بازی می کند.

پنج - وکیل مدافع شیطان / The Devil's Advocate
محصول 1997، به کارگردانی تیلور هکفورد

کوین که قبلا بازپرس بوده و حالا وکیل بسیار موفقی است، رکورد دار پرونده های موفق است. در یک دادگاه او وکالت مردی که به اتهام تجاوز به یک دختر در حال محاکمه است به عهده دارد و موفق می شود به رغم گناهکار بودن مرد او را تبرئه کند. جان میلتون رئیس یک شرکت بزرگ حقوقی در نیویورک که یک شیطان مجسم است او را جذب شرکت خود می کند و با پیشنهادهای مالی اش او را اغوا می کند. میلتون در راس سازمانی قرار دارد که به دفاع از حقوق مجرومان می پردازد نه متهمان. کوین به طور ناخواسته وکیل مدافع شیطان می شود و این آغاز همراهی این وکیل جوان با شیطان است. او در شرکت به موفقیت شغلی میرسد در حالیکه همان اول راه همسرش مری را از دست می دهد. در انتها کوین متوجه حقه شیطان می شود و برای نابود شدن دستگاه او خود را می کشد اما تمام اینها رویاهایی بوده اند که در مخیله کوین در خلال همان دادگاه اولش جاری بوده است. بازیگرانی چون کیانوریوز، آل پاچینو و چارلیزترون در این فیلم بازی می کنند.
 
شش - کنستانتین / Constantine
محصول 2005، به کارگردانی فرانکیس لارنس

کنستانتین که نوعی نیروی فرا انسانی دارد و می تواند جهنم را ببیند، در جوانی خود کشی کرده و به مدت مدت 2 دقیقه به جهنم می رود ولی به کمک پزشکان زنده می ماند. او برای توبه اقدام به جن گیری می کند و مردم را از شر جن و شیاطین نجات می دهد. کنستانتین می فهمد که پسر شیطان به شیطان خیانت کرده و می خواهد به کمک جبرئیل که یک کشیش است، بر مردم دنیا حکومت کند. وقتی کنستانتین می بیند نمی تواند از عهده پسر شیطان و جبرئیل برآید تصمیم می گیرد دوباره خود کشی کند تا خود شیطان را که برای بردن جان او می آید مطلع کند، بعد از این، شیطان پسرش را دوباره به جهنم برمیگرداند و جبرئیل را هم شکست می دهد ولی وقتی می خواهد کنستانتین را به جهنم ببرد می بیند که خداوند از او راضی شده و او باید به بهشت برود، شیطان هم کنستانتین را نجات می دهد و نمی گذارد بمیرد تا دوباره به دنیا برگردد که شاید در امتحانات بعدی شکست بخورد. کیانو ریوز در نقش کنستانتین بازی می کند.

هفت - گابریل / Gabriel
محصول 2007، به کارگردانی شان آدیس

گابریل(جبرئیل) بعد از فرستاده شدن تعدادی از فرشتگان به زمین برای نابودی سموئل (سمائیل)، مامور شده و به زمین می آید، متوجه می شود که فرستادگان و فرشتگان قبلی همه آلوده شده اند. او با پیدا کردن دوستانش، آنها را دوباره به حالات قبلی برمیگرداند و آماده مبارزه با سموئل می شود. سموئل قبلا یکی از فرشتگان مقرب بوده ولی از درگاه الهی روی برگردانده و به زمین آمده و حکمران زمین است. در این پیکار دوستان گابریل کشته شده و شیاطین طرفدار سموئل هم کشته می شوند. در پایان، گابریل با فرشته ای قدرتمند از طرفداران سموئل روبرو می شود، در حین مبارزه می فهمد که او همان فرشته قبل از او یعنی میکائیل است که استاد گابریل هم هست. بعد از مبارزه ای طولانی، هر دو زخمی شده و در شرف مرگ هستند که میکائیل قدرت خود را به گابریل منتقل می کند و او زنده می ماند. تازه متوجه می شود که خداوند آنها را به جان هم انداخته و سموئل آزادی خواه است و برای اینکه زیر سلطه و بردگی خدا نباشد پرچمدار آزادی شده و در برابر خدا طغیان کرده است. گابریل با حالتی اعتراض آمیز به طرف خدا برمی گردد.

هشت - پسر جهنمی / Hellboy
دو قسمت - محصول 2004 و 2008 ، به کارگردانی گیلرمو دل تورو 

نازی ها برای استفاده از نیروهای شیطانی در جنگ جهانی دوم، دستگاهی ساخته اند که این دنیا را به جهنم متصل می کند. وقتی این دستگاه روشن می شود آمریکایی هایی که از قبل کمین کرده اند آنجا را نابود می کنند ولی یک بچه قرمز رنگ که دو شاخ کوچک هم دارد از جهنم به این طرف آمده. یک دانشمند مسیحی اورا بزرگ می کند و از او در رفع مشکلات به وجود آمده به دولت آمریکا استفاده می کند. درسالیان بعد دست نشانده نازیها حیوانی به نام سموئل را که دوزخی است به این دنیا می آورد تا نقشه های خود را عملی کند. در آخر قسمت اول معلوم می شود که یکی از دست های عجیب پسر جهنمی، کلید باز شدن درب جهنم به این دنیا است ولی پسر جهنمی به خاطر عشقی که به دانشمند مسیحی دارد شاخ های خود را که بزرگ شده، می شکند و دست نشانده نازی ها را نیز می کشد. در این قسمت تمام کارها به صورت مخفیانه و دور از چشم مردم انجام می شود. در قسمت دوم نژادی غیر از انسانها و دیوها وجود دارند که یک نفر از آنها برای ازبین بردن انسانها اقدام به بیدار کردن ارتشی خفته می کند که با تلاش پسر جهنمی و دوستانش موفق نمی شود و پسر جهنمی دوباره ارتش را به خواب فرو می برد. پسر جهنمی علاقه ی عجیبی هم به شهرت دارد و در هر فرصتی خود را به خبرنگاران و مردم نشان می دهد.

نه - فرشته سقوط کرده / Fallen angel
محصول 1989، به کارگردانی گریگوری هابلیت

کارآگاه جان هابز مسوول رسیدگی به پرونده یک قاتل زنجیره ای به اسم ادگارریس است و در تحقیقاتش متوجه می شود ماجرای این قتل ها به پرونده یک پلیس مربوط می شود که 30 سال قبل خودکشی کرده. او از طریق بازجویی از دختر آن پلیس و کتاب هایی که پیدا می کند متوجه وجود شیطانی می شود که در جسم انسان ها حلول می کند و دست به جنایت می زند. فیلمنامه این فیلم را نیکلاس کازان ـ فرزند الیا کازان، کارگردان مشهور ـ نوشته و دنزل واشنگتن و جان گودمن در آن بازی می کنند.
 
‌ ده - پایان‌ دوران / End of Days
 به کارگردانی پیتر هایمز ، محصول 1999 

آغاز سال 2000 نزدیک است و در صورت پیروزی شر بر خیر ، دنیا به پایان می رسد. گابریل‌(جبرئیل‌) بِرن‌، ‌ شیطان‌ این‌ فیلم‌ است و همذات‌پنداری تماشاگر را هم جلب میکند. آلباینو (یعنی کسی که‌ کاملاً بیرنگ‌ است‌ و هیچ‌ رنگی در مو، پوست‌ و چشم‌ او وجود ندارد، زال‌) به‌ یک زن، خبر میدهد که‌ شیطان‌ ـ اربابش‌ ـ میخواهد به‌ سراغش‌ بیاید‌. شیطان‌ قادر نیست‌ وارد هیچ کلیسایی شود، ولی از خارج‌ کلیسا نیروی خود را به‌ داخل‌ کلیسا میفرستد تا کارش‌ را انجام‌ دهد. آرنولد شواتزنگر هم در نقش‌ کسی بازی می کند که‌ میخواهد جلوی شیطان‌ را با تفنگ‌ بگیرد.
در این آدرس می شود فهرست کاملی از فیلم هایی با این موضوع را دید: