چرا دوشنبه عید فطر نیست؟

رکوردهای هلال ماه به بحرانی‌ترین میزان مشخصه‌های تأثیرگذار هلال در لحظه رؤیت گفته می‌شود. یكی از روش‌های اوّلیه بررسی رؤیت‌پذیری هلال ماه، مقایسه مشخصه‌های نجومی موثر هلال با مقادیر حدّی یا همان ركوردها است. اگر مشخصه‌های نجومی مؤثر در رؤیت هلال وضعیت بهتری از ركوردها داشته باشند، می‌توان ادعا كرد كه در صورت تحقّق شرایط مناسب یك رصدگر با تجربه قادر به رؤیت آن خواهد بود.

معیار آغاز ماه قمری در ایران
در كشور ما تقویم هجری قمری در كنار تقویم هجری خورشیدی معتبر دانسته شده و مناسك مذهبی به این تقویم وابسته است. در حال حاضر مرجع رسمی استخراج تقویم در كشورمان، شورای مركز تقویم موسسه ژئوفیزیك دانشگاه تهران است. این شورا برای استخراج تقویم هجری قمری از نظر فقهی رهبر معظم انقلاب بهره می‌برد. از نظر ایشان، رویت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتیکی همانند دوربین دوچشمی و تلسکوپ مانعی ندارد. در سال‌های اخیر، معظم‌له رویت هلال در روز (قبل از غروب خورشید) را نیز پذیرفته‌اند كه این مسئله موجب ایجاد حوزه جدیدی در رویت هلال شده است.

اختلاف در شروع ماه در تقویم قمری
اختلاف در شروع ماه در تقویم قمری كشورهای مختلف از سه مقوله نجومی، خطای انسانی و فقهی قابل بررسی است.

امروزه با وجود نرم‌افزارهای نجومی مختلف محاسبه موقعیت و مشخصات ماه كار ساده‌ای است. به دلیل اختلاف موقعیت جغرافیایی كشورها با یكدیگر، در برخی موارد طبیعی است كه رویت و شروع ماه آنها متفاوت باشد.

علاوه بر این رویت هلال یك امر انسانی است و با توجه به افراد و شرایط مختلف متغیر است. تجربه نشان داده بسیاری از مردم از شکل هلال اطلاعی ندارند و گاه، ابر یا دود هواپیما را با هلال اشتباه می‌گیرند. برخی از افراد غیر متخصص که به استهلال می‌پردازند، دچار توهم رویت می‌شوند، یعنی هلالی وجود ندارد ولی مغز تصور می‌کند هلال را می‌بیند. مطالعات نشان می‌دهد كه ۱۵ رصدگران عادل دچار توهم می‌شوند. این توهم رویت می‌تواند مشکلاتی را در آغاز ماه قمری به وجود آورد. در سال‌های گذشته در برخی موارد همین عامل در كشورهای همسایه باعث اشتباه در شروع ماه شده است. خوشبختانه در كشورمان بهره گیری از نظر كارشناسان علمی توانسته است این مشكل را حل کند.

اما مهم‌ترین عامل در اختلاف آغاز ماه قمری، تفاوت معیارهای شرعی شروع ماه در كشورهای اسلامی است. برخی معتقدند گواهی دو نفر مرد مسلمان عادل برای آغاز ماه قمری کافی است حتی اگر نظر آنها با محاسبات نجومی تطابق نداشته باشد (مانند عربستان)، برخی فقط رویت هلال را با چشم غیرمسلح قبول دارند و برخی دیگر، استفاده از ابزار اپتیکی را بلامانع دانسته‌اند (مانند ایران) و ... .

اعتبار تقویم عربستان چقدر است؟
بسیاری از مردم فكر می‌كنند كه تقویم عربستان صحیح و همیشه با رویت واقعی هلال ماه منطبق است و در بسیاری از مواقع از آن برای اثبات یا رد شروع ماه قمری در كشورهای دیگر از جمله ایران استفاده می‌كنند، اما این تصور نادرستی است.

معیار شروع ماه قمری در تقویم عربستان که به تقویم ام‌القری مشهور شده، به این صورت است كه باید مقارنه ماه و خورشید اتفاق افتاده باشد و در شهر مكّه، ماه پس از خورشید غروب كند. در این صورت فردای آن روز اول ماه در تقویم ام‌القری خواهد بود.

با بررسی وضعیت یاد شده در ماه‌های مختلف مشخص می‌شود كه این معیار در بسیاری از موارد دلیلی بر رویت پذیر بودن هلال نیست، به همین دلیل در ماه‌های مهم (رمضان، شوال، ذی‌الحجه) گزارش‌های رویت هلال نیز بررسی و اول ماه بر اساس آن اعلام می‌شود. در این كشور، شورای عالی قضایی گزارش‌های رویت هلال را بررسی و برای شروع ماه اطلاعیه صادر می‌كند. با این وجود هم به دلیل گزارش‌های غیرعلمی كه توسط افراد غیر متخصص ارائه می‌شود، شواهدی وجود دارد كه اعلام اول ماه با هیچ معیارعلمی قابل توجیه نیست.

یکی دیگر از مسائلی که باعث سردرگمی می‌شود اعلام شروع ماه در کشورهای غربی ما (مانند عربستان) و کشورهای شرقی(مانند افغانستان) است، در حالی که هنوز در ایران اعلام رویت نشده است! منطقی است که اگر ملاک نجومی مبنا باشد چنین چیزی غیرممکن است. این اشکال به این دلیل به وجود می‌آید که برخی کشورهای شرقی به تبعیت از عربستان آغاز ماه را اعلام می‌کنند در حالی که رویت هلال در آنجا میسر نبوده است.

وضعیت رویت پذیری هلال شوال ۱۴۳۵ در ایران
بر اساس محاسبات، مقارنه ماه و خورشید در ساعت ۳:۱۲ بامداد یک‌شنبه ۵ اَمُرداد ۱۳۹۳ به وقت تابستانی ایران (مقارن با ساعت ۲۲:۴۲ شامگاه شنبه ۲۶ جولای ۲۰۱۴ به وقت جهانی) رخ می‌دهد.

جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید در غروب همان روز (یک‌شنبه ۵ مرداد) حدود ۹ درجه است اما در بخش شمالی كشورمان، ماه زودتر از خورشید غروب می‌كند؛ در تهران هلال باریک ماه همزمان با خورشید غروب می‌کند و در جنوب كشور که هلال ماه بعد از خورشید غروب می‌كند، در بهترین شرایط که در جزیره سیری است، ارتفاع ماه در زمان غروب خورشید حدود ۱ درجه و مدت مكث حدود ۷ دقیقه است (جدول ۱ را ملاحظه کنید). این وضعیت به گونه‌ای است كه حتی با تلسكوپ‌های مجهز نجومی نیز امكان رویت مستقیم چنین هلالی پس از غروب آفتاب وجود ندارد.

هم‌چنین شرایط هلال برای رصد در روشنایی روز نیز مناسب نیست. زمانی که ماه و خورشید در ارتفاع بالایی از افق قرار دارند، جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید حدود ۸ درجه است که این مقدار از بهترین رکوردهای رویت هلال با تلسکوپ در روز نیز کمتر است. هلال شوال سال گذشته (۱۶ امرداد ۱۳۹۲) نیز وضعیت مشابهی داشت که رویت آن به اثبات نرسید و ماه رمضان سال گذشته ۳۰ روزه شد. مقایسه پارامترهای هلال شوال امسال با آن نشان می‌دهد که وضعیت رصدی هلال امسال حتی از هلال سال گذشته نامناسب‌تر است.

بنابراین رویت هلال ماه شوال در روز یک‌شنبه ۵ اَمرداد ۱۳۹۳ بعید به نظر می‌رسد و بر این اساس ماه رمضان امسال در ایران، ۳۰ روزه پیش بینی می‌شود.

عکس پردازش‌شده از هلال ماه معیار نیست
در سال‌های اخیر، برخی عکاسان حرفه‌ای نجومی توانسته‌اند با استفاده از تلسکوپ از هلال باریک ماه در جدایی زاویه‌ای کم (حدود ۵ درجه) عکس‌برداری و آن را با پردازش رایانه‌ای آشکار کنند. در این روش از تلسکوپ‌های مجهز به فیلتر و دوربین‌های عکاسی حرفه‌ای استفاده می‌شود.  

برای مثال، در ۸ جولای ۲۰۱۳ یک عکاس فرانسوی به نام تیری لگو در لحظه مقارنه از هلال رمضان ۱۴۳۴ تصویربرداری کرد. این هلال از پشت تلسکوپ قابل رویت نبود و حتی در تصاویر تهیه شده نیز دیده نمی‌شد؛ اما لگو توانست به کمک تکنیک پردازش تصویر، هلال بسیار باریک و محو را در عکس‌های گرفته شده آشکار کند.

شایان ذکر است که این روش یعنی پردازش رایانه‌ای عکس‌های هلال در کشورهای اسلامی کاربرد عملی و شرعی ندارد.