خطرات لامپهای کم مصرف / دو روی سکه

سه سال پيش بود كه لامپ‌هاي كم مصرف همراه با تبليغات گسترده در خانه و محل كارمان براي خودشان جا باز كردند و حالا ديگر در سبد خانوارها براي خود سهمي دارند. این درحالی است که به اعتقاد كارشناسان اگر به درستي از آنها استفاده نشود مانند بمب شيميايي كوچكي در خانه و حتي زباله‌ها عمل مي‌كنند.

از سال 87 هم‌زمان با شدت گرفتن خشكسالي در خوزستان، لزوم كاهش مصرف انرژي محسوس‌تر شد و متعاقب آن يافتن راه‌كارهاي صرفه‌جويي و كاهش استفاده از انرژي اهميت يافت.

در همين راستا تغيير در ساعت كار ادارات و سازمان‌هاي دولتي، هماهنگ كردن صنايع، تاكيد بر خاموش كردن لامپ‌هاي اضافي و الزام به استفاده از لامپ‌‌هاي كم مصرف در ادارات دولتي و غيردولتي و بازار از اولويت‌هاي مديريت مصرف برق قرار گرفت.

در مورد مزاياي انكارناپذير لامپ‌هاي كم‌مصرف صحبت‌هاي زيادي شده از جمله اينكه انرژی مصرفی در لامپ کم‎مصرف حدود 20 درصد لامپ‎های رشته‎ای است؛ طول عمر متوسط لامپ‎های رشته‎ای حدود يك هزار ساعت و طول عمر لامپ‎های کم‎مصرف بين 5 هزار تا 10 هزار ساعت است؛ لامپ‎های کم‎مصرف در اثر کار گرم نمی‌شوند، در مقابل سرما و تغییرات درجه حرارت مقاوم بوده و در اثر ریزش باران نمی‎شکند؛ در لامپ‌هاي رشته‌اي حدود 95 درصد از انرژي به گرما تبديل مي‌شود، لامپ‌هاي كم مصرف حدود 80 درصد مصرف برق ناشي از روشنايي را كاهش می‌دهد و... .

كارشناسان مي‌گويند هر چند استفاده از اين لامپ‌ها از منظر اقتصادي به اقتصاد ملي کمک مي‌كند و در مجموع مصرف انرژي را در كشور كاهش مي‌دهد و در بخش اقتصاد خانواده و سبد هزينه خانوار هم مي‌تواند به پايين آوردن هزينه‌ها کمک کند، اما اين تنها يك روي سكه است و اگر از اين لامپ‌ها به درستي استفاده نشود همانند بمب‌هاي کوچک شيميايي در خانه و حتي در زباله‌ها عمل مي‌کنند.

* بایدها و نبایدهای لامپ کم مصرف

يك محقق و استاد دانشگاه، آموزش و آگاهی رسانی در مورد استفاده از لامپ‌هاي كم‌مصرف را ضروري مي‌داند و نسبت به خطرات بي‌توجهي به استفاده از اين لامپ‌ها براي سلامتي جامعه هشدار مي‌دهد.

دكتر مهران افخمي با تاكيد بر دقت در نحوه استفاده از اين لامپ‌ها، مي‌گويد: لامپ‌هاي كم‌مصرف براي جاهايي كه انسان به صورت طولاني مدت در معرض نور است مثل اتاق نشيمن يا اتاق كار مناسب نيستند و بايد در اماكني كه حضور كمتر باشد مثل راهروها و پاركينگ‌ها مورد استفاده قرار گيرند.

وي در مورد دليل اين امر توضيح مي‌دهد: يكي از خصوصيات اين لامپ‌ها تغيير فركانس است؛ يعني نور آنها شدت و ضعف دارد و نور ثابتي ندارند به همين دليل اگر به صورت طولاني مدت در معرض نور آنها قرار گيريم به چشم آسيب مي‌رسانند و در طولاني مدت بيما‌ري‌هايي مثل آب مرواريد به وجود مي‌آورند.

افخمي مي‌افزايد: با توجه به اينكه لامپ‌هاي كم مصرف دو نوع سفيد و قرمز (مهتابي و آفتابي) دارند بايد سعي شود كه از آنها به صورت مختلط و همراه با لامپ رشته‌اي استفاده شود يا اينكه دو نوع لامپ آفتابي و مهتابي در كنار هم مورد استفاده قرار گيرند.

به گفته وي، ما در استفاده از اين لامپ‌ها جوان هستيم و بهتر است رعايت نكات لازم صورت گيرد، زيرا كه اثرات اين لامپ‌ها در طولاني مدت مشخص مي‌شود.

وي همچنين حداقل فاصله براي استفاده از اين لامپ‌ها را حدود 50 تا 60 سانتي‌متر عنوان مي‌كند و اظهار مي‌دارد: به عبارتي استفاده از لامپ‌هاي كم‌مصرف براي چراغ‌هاي مطالعه توصيه نمي‌شود و براي مطالعه بهتر است از لامپ‌هاي LED كه هم كم‌مصرف هستند و هم جيوه ندارند استفاده شود.

اين استاد دانشگاه، لامپ‌هاي كم‌مصرف را منبع اشعه ماوراء بنفش (UV) عنوان و تصريح مي‌كند: يكي از خصوصيات لامپ‌هاي كم مصرف تشعشع UV است.

اثرات اين اشعه بر روي سلامتي و پوست افراد ثابت شده است كه در طولاني مدت سبب سوختگي‌هاي خفيف و با شدت بالا سبب افزايش سرطان‌ مي‌شود به همين دليل بايد در فاصله استفاده و مدت زمان استفاده بسيار دقت شود.

وي مي‌گويد: بايد حتي‌الامكان سعي شود اين لامپ‌ها درون محفظه‌هاي مشبك قرار گيرند تا نور آنها پيش از تابش بر روي افراد شكسته شود و به صورت مستقيم به چشم و پوست تابيده نشود.

افخمي تاكيد مي‌كند: درجه حرارت محيطي كه اين لامپ‌ها در آن قرار دارند نيز بايد بين صفر تا 48 درجه سانتی‌گراد باشد به همين دليل در گلخانه‌ها، حمام و سونا نبايد استفاده شود.

وي با اشاره به طول عمر 5 تا 10 هزار ساعتي اين لامپ‌ها، مي‌گويد: استفاده از لامپ‌هاي كم‌مصرف فقط در اين مدت مجاز است و پس از اين مدت حتي اگر خاموش نشوند نبايد از آنها استفاده كرد؛ اين در حاليست كه خانواده‌ها به دليل ناآگاهي تا زماني كه لامپ از كار بيفتد، از آن استفاده مي‌كنند.

افخمي در ادامه با بيان اينكه جيوه يكي از عناصر ضروري در اين لامپ‌هاست، مي‌گويد: در انواع استاندارد 2.5 ميلي‌گرم و در بعضي از انواع غيراستاندارد (كه اغلب ساخت كشور چين است) مقدار جيوه به 8 ميلي‌گرم هم مي‌رسد.

اين محقق توضيح مي‌دهد: جيوه فلز سنگين خطرناكي است كه وقتي وارد محيط زيست مي‌شود پايداري زيادي دارد و در بدن موجودات زنده ذخيره مي‌شود و اصطلاحا تجمع زيستي پيدا مي‌كند.

جيوه حتي از بدن مادر به نوزاد منتقل مي‌شود، اين عنصر خطرناك اثرات منفي زيادي دارد از جمله تاثير بر سيستم عصبي و مغز، جلوگيري از رشد مغزي نوزاد، ناهنجاري‌هاي مغزي، عقيم شدن و كاهش حافظه است و بايد خيلي مراقب آن باشيم.

وي اظهار مي‌دارد: استفاده از لامپ‌هاي استاندارد كه جيوه كمتري دارند قطعا آسيب كمتري وارد مي‌كند و لامپ‌هاي غيراستاندارد نبايد به دليل ارزان‌تر بودن كالا خريداري شوند.

افخمي نسبت به نحوه دفع اين لامپ‌ها نيز هشدار مي‌دهد و تصريح مي‌كند: متاسفانه در كشور ما براي جمع‌آوري و دفع لامپ كم‌مصرف و ديگر زباله‌هاي خاص، مانند وسايل الكتريكي و كامپيوتري، برنامه مناسبي توسط شهرداري‌ها ارائه نشده و اين زباله‌ها وارد سيستم معمولي زباله‌هاي شهري مي‌شوند كه بسيار خطرناك است.

وي ادامه مي‌دهد: اگر لامپ‌هاي كم مصرف مانند بقيه زباله‌ها در مدفن معمولي پسماند دفع شود، جيوه موجود در آنها ابتدا خاك را آلوده كرده، سپس از طريق شيرابه به آب‌هاي زيرزميني منتقل و وارد چرخه حيات مي‌شود و با مصرف آب يا گياه به صورت مستقيم يا غيرمستقيم وارد بدن انسان مي‌شود.

اين متخصص علوم زیست محیطی همچنين تاكيد مي‌كند: اگر لامپ كم‌مصرف به هر دليل بشكند (برخي انواع غيراستاندارد به خودي خود متلاشي مي‌شود) بايد حداقل 15 دقيقه محل را ترك كنيم؛ چون با شكستن لامپ، جيوه موجود در آن در فضا پخش مي‌شود كه ماندن و تنفس در محل باعث ورود جيوه به جريان خون مي‌شود و 15 دقيقه طول مي‌كشد تا جيوه ته‌نشين شود.

پس از آن بايد با باز كردن پنجره‌ها هوا جريان يابد. نكته مهم اين است كه بايد حتي‌المقدور از جاروبرقي براي جمع‌آوري آن استفاده نشود چرا كه جيوه وارد كيسه جاروبرقي شده، با هر بار استفاده در هوا پخش مي‌شود، اگر مجبور به استفاده از جاروبرقي شديم بايد كيسه و جاروبرقي به دقت شسته و تميز شود.

* كم‌مصرف‌ها مضر نيستند؛ نيازي به اطلاع‌رساني نیست

با تاكيد بر جايگزيني لامپ‌هاي كم‌مصرف با لامپ‌هاي رشته‌اي، وزارت نيرو تمام توان خود را به كار بست تا به هر وسيله‌اي از جمله با تبليغات گسترده (و در جايي كه جواب نمي‌گرفت مانند بازار با توسل به زور) فرهنگ استفاده از لامپ‌هاي كم مصرف را در بين مردم نهادينه كند.

مديرعامل شركت توزيع نيروي برق اهواز مي‌گويد: با آغاز خشكسالي در سال‌هاي 87 و 88 به منظور كاهش مصرف انرژي و ترويج فرهنگ استفاده از لامپ‌هاي كم مصرف بيش از يك ميليون و 300 لامپ كم‌مصرف 23 ولت را به صورت يارانه‌اي توزيع كرديم.

يدالله حضرتي مي‌افزايد: اين طرح دو ساله هدفش اين بود كه فرهنگ صرفه‌جويي و استفاده از لامپ كم‌مصرف را ترويج كند كه استقبال بسيار خوبي هم از آن شد، به طوري كه الان ديگر لامپ يارانه‌اي توزيع نمي‌شود و فرهنگ استفاده از لامپ كم‌مصرف در بين مردم نهادينه شده است.

وي با تاكيد بر اينكه لامپ‌هاي كم‌مصرف مشكلي براي سلامتي افراد ندارند مي‌گويد: تا كنون دليل مستندي براي تاثير منفي اين لامپ‌ها بر روي بدن ارائه نشده كه بخواهيم راجع به آن اطلاع‌رساني كنيم.

روابط عمومي توزيع برق استان نيز توضيح مي‌دهد: در پروژه‌اي تحت عنوان كاهش تلفات انرژي، توزيع لامپ كم مصرف در برنامه قرار گرفت كه در همين راستا در سال‌هاي 87 و 88 حدود 3 ميليون لامپ يارانه‌اي بين مردم توزيع شد.

* خطر جیوه لامپ‌ها جدی است

در اطلاعیه اخير سازمان بهره‌وري انرژي ايران (سابا)، تعویض لامپ‌ها ساده‌ترین راه برای تحقق دستاوردهای سریع و عظیم در بهره‌وری انرژی عنوان شده است. بر طبق اين گزارش برآورد سازمان بین‌المللی انرژی (EIA)، نشان مي‌دهد تامین روشنایی‌های الکتریکی 19 درصد از کل الکتریسیته تولیدی توسط نیروگاه‌های جهان را به خود اختصاص می‌دهد که این مقدار بیشتر از تمام انرژی تولیدی توسط نیروگاه‌های هسته‌ای است.

گر چه اين اطلاعيه اثرات منفي تابش پرتوی فرابنفش و میدان‌های الکترومغناطیسی لامپ‌هاي كم‌مصرف و خطرات بهداشتی آن برای مصرف‌کنندگان را، با استناد به اينكه تا کنون هیچ گزارش منفی از اثرات منفی دريافت نشده، رد مي‌كند و استفاده از لامپ‌های کم مصرف استاندارد را بسیار ایمن می‌داند، اما اضافه مي‌كند: آنچه که موجب می‌شود تا در رابطه با استفاده از این گونه لامپ‌ها سئوالاتی مطرح شود، مقدار بسیار اندک جیوه در ساختار این نوع لامپ‌ها است که سبب می‌شود تا لامپ‌های کم‌مصرف در رده زباله‌های خاص خانگی قرار گیرند. لذا پس از استفاده و پایان عمر مفید، نگهداری از لامپ‌های کم مصرف باید به گونه‌ای باشد تا با کم‌ترین اثرات سوء بر روی انسان و محیط زیست، براي بازیافت و یا دفن بهداشتی به محل زباله‌های ویژه، منتقل شوند.

البته هر لامپ كم‌مصرف تنها در حدود 5 ميلي‌گرم جيوه دارد كه آن هم تا زمانی که حباب لامپ شكسته نشده باشد، آزاد نمي‌شود و هيچ خطري را متوجه مصرف كننده نخواهد كرد، مصرف كننده بايد توجه داشته باشد كه در پايان عمر لامپ، آن را به مراكز بازيافت تحويل دهد و در صورتي كه در محل زندگي او مراكز بازيافت وجود ندارد لامپ را در دو لايه كيسه پلاستيكي قرار داده، در آن را محكم ببندد و سپس در سطل زباله قرار دهد، همچنين در صورتي كه به هر دليل حباب لامپ كم‌مصرف در محل مصرف شكسته شود تمهيداتي را براي پاک‌سازی فرش و موكت و فضاي محيط به كار ببندد.

گرايش مردم به استفاده از لامپ‌هاي کم‌مصرف با تبليغ روزافزون آن در رسانه‌ها و اجراي قانون هدفمندسازي يارانه‌ها روز به روز بيشتر مي‌شود، اکنون که بر اثر تبليغات، بسياري از لامپ‌هاي رشته‌اي تبديل به لامپ کم‌مصرف شده، ارتقاي آگاهي جامعه نسبت به اين لامپ‌ها ضروري به نظر مي‌رسد.

کارشناسان بر اين باورند با توجه به نوين بودن لامپ‌هاي كم‌مصرف و ناآشنايي استفاده‌كنندگان از اين محصولات، بايد مردم آموزش‌هاي لازم را در اين خصوص ببينند تا کمتر دچار مشکل شوند، همچنين توليد و استفاده از آن تابع مقررات خاصي باشد تا استفاده‌کنندگان را دچار مشکل و عوارض نکند.