ناشناخته ترین چهره فرهنگ ایران زمین در خوی

تصورمی کردم با استاد کزازی سخن گفتن سهل و سخت و شیرین است. چه آنکه او هم دقیق پاسخ می دهد وهم دشوار. بگذریم که شیوه گفتارش شیرین است و شنیدنی . در حاشیه کنگره بین المللی شمس با دکترمیرجلال الدین کزازی از شمس و مولانا گفتیم و از شهر خوی. شهر تاریخ و فرهنگ و ادبیات. با او درباره رازآلود ترین و ناشناخته ترین چهره فرهنگ ایران زمین در خوی به گفت و گو نشستیم:

استاد از خوی شروع کنیم. از این شهر پر تاریخ، شهر شمس بگویید؟

می دانید که خوی به معنای عرق تن است و یک واژة کهن پارسی است که خواجه هم در آن آغاز نیمه مطلع بسیار شگرف و زیبای خود آن را به کار برده است:

زلف آشفته و خی کرده و خندان لب و مست

پیرهن چاک و غزل خوان و صراحی در دست

نرگسش عربده جوی و لبش افسوس کنان

نیم شب دوش به بالین من آمد نشست

به هر روی این «خوی خجلت» یعنی عرق شرم.

متاسفانه بسیاری نه شمس را که حتی آرامگاه او را نیز نمی شناسند. این حق ناشناسی ما نیست که آرامگاه مرد بزرگ عرفان و ادبمان را نمی شناسیم؟

من نه تنها دربارة شمس و مولانا درباره دیگر بزرگان ادب و فرهنگ ایران، دوباره بگویم ، باید بنیادهای ویژه پدید آورد که به گونه ای پایدار، سامان داده، برنامه ریزی شده، به این کسان، به آفریده هایشان، به تراویده های اندیشه و هنرشان بپردازند، حتی در دانشگاه در رشته زبان و ادب پارسی، باید که رشته ها و شاخه هایی (در نام چند و چونی ندارم) پدید آورده بشود که دانشجویانی گزیده، گرانمایه و معتبر یکسره بپردازند به شمس یا مولانا، فردوسی، حافظ، سعدی، خاقانی نظامی بزرگان ادب پارسی. در آن زمینه ویژه دان و کارشناس بشوند. چون با آشنایی دور و شتاب زده هرگز نمی توان این بزرگان را آنچنان که می سزد شناخت.

بهترین راه از دید من این است اگر کسی سخن مرا بشنود و به کار ببندند ، به بهانة آرامگاه شمس که سرمایه ای سترگ برای شهر خوی است و آذرآبادگان ایران و حتی فرهنگ جهان، آرامگاهی شایسته ساخته بشود و در پیوند با این ساختمان و آرامگاه، بنیاد شمس پژوهشی پدید بیاورد و جوانان توانمند، دوستدار خورشید خوی شمس آئین در آنجا گرد بیایند، استادی گرانمایه آنان را راه بنماید، بدینسان پایه های شمس شناسی به شیوه ای بنیادین، به آئین ریخته خواهد شد و ما در آینده ای نه چندان دور شمس شناس در معنای راستین واژه خواهیم داشت و منی که یک سر دارم و هزار سودای نمونه، گاهی به شمس هم بپردازم به پاس دل خود، همة زمان و همة توان به کار گرفته بشود برای شناخت شمس، اندک اندک کتابخانه ای در شمس شناسی پدید خواهد آمد.

کانونی می شود این آرامگاه برای شمس شناسی، ویلیام چتیک هم که می خواهد کتابی درباره شمس بنویسد به ناچار بر می خیزد از آمریکا می آید خوی شما، از آن کتابخانه و از شمس شناسانی که در اینجا هستند بهره خواهد برد، اندک اندک این کانون فرهنگی و ادبی به نهادی جهانی دگرگون خواهد شد. اما اینکه من کتابی بنویسیم دربارة شمس به پاس دل خود، آن دیگر چنین کند، پراکنده و آشفته، بی گمان بیهوده نیست، به هر روی سررشته ای را دست کسی می دهد، اما پراکنده است، راه به جایی نمی برد.

شما سرانجام شمس شناس نخواهید داشت. نه تنها دربارة شمس، دربارة هر کدام از بزرگان ادب و فرهنگ ایرانی، اگر چنین شد و این کانون پدید آمد و آوازه ای جهانی یافت و همة دوستداران و پژوهندگان ادب ایران آن را شناختند، هیچ کشوری را نمی رسد که به دروغ بر آن بشود، به آوازه افکنی، با نیرنگ بازی، با فریب کاری، که شمس ایرانی نیست که از آن ماست. راه این گونه بندها و پیوندها هم بسته خواهد شد.

اما هنگامی که شمس در سرزمین خود ناشناخته است، بیگانه است اگر دیگران را سری است که آن را برباید، مانند گنجینه ای که در زیر خاک است، راهزنان از آن آگاه می شوند ، سوراخی می گشایند، نقبی می زنند، آن گنجینه را بیرون می آورند، می ربایند، می برند به بیگانگان می فروشند. اما اگر این گنجینه را از خاک بیرون آوردیم و در گنج خانه نهادیم، با سامانه های نوین در نگهداری از آن، او را پاس داشتیم، کسی از آن پس نمی تواند آن را برباید، اگر کسی خواست آن را ببیند، ناچار رنج راه را بر می تابد، می آید به ایران، به فلان شهر می رود که فلان تندیس را، فلان آوند زرین، فلان کوزه کهن را در فلان گنج خانه ایرانی ببیند.

برای معرفی بیشتر شمس و مولانا چکار باید کرد؟

ما اگر بخواهیم به شیوه ای درست و به آئین، به مولانا و شمس بپردازیم باید در هر جایی که می توان، بنیاد مولانا یا بنیاد شمس را پایه بریزیم. یعنی کانونی باشد زنده، پویا و همیشگی که در آن، کسانی در جایگاه های مولانا و شمس بپژوهند، وگرنه اینکه کسی از گوشه ای برخیزد و کتابی بنویسد، هر چند در جای خود بسیار ارزنده است، اما بسنده نیست.

ـ فکر می کنید در حوزه ادبیات، به حد کافی برای شمس تبریزی پرداخت شده است؟

خوشبختانه در این سالیان، بیشتر به مولانا و در کنار آن، یا به انگیزه و بهانه مولانا پژوهشی، به شمس هم پرداخته شده است. اما مولانا و هر چه بدو باز می گردد دریایی است ژرف و کران ناپدید. هرگز نمی توان گفت که روزگاری فرا برسد که ما باور کنیم بیش از آن نمی توانیم به مولانا یا شمس بیندیشیم و بپردازیم و درباره آن دو بپژوهیم. مولانا و شمس هر دو هنور آن چنان که می سزد شناخته نشده اند نه مثنوی، نه دیوان شمس و نه مقالات شمس.

از رازآلودگی شخصیت شمس تبریزی بگویید. این ناشناخته را چگونه باید شناخت؟

شمس تبریزی یکی از رازآلودترین و ناشناخته ترین چهره ها در فرهنگ و ادب ایران است. شمس آن چنان ناشناخته است، آن چنان رازآلود است که من گاهی خوش تر می دارم که بدان بیندیشم که شمس گونه ای نماد است نه انسانی که چنان اثری شگرف بر مردی بزرگ و بی همانند مانند مولانا نهاده است. خوش می دارم بیانگارم که شمس و مولانا بازمانده از مهر ایرانی است یعنی مهر که نام دیگر خورشید است در پیوند مولانا و شمس نمودی دیگرگون یافته است و مولانا نه با پیری زمینی بلکه با ایزدی مینوی در پیوند بوده است. در پاره ای از بیت های دیوان شمس، مولانا شمس را خدای می خواند، به آسانی نمی توان پذیرفت که مردی مانند مولانا انسانی را خدا شمرده باشد، شاید شمس در چشم او به راستی خداست. همان مهر است مهر باستانی، میترا.

زیست نامه نویسان مولانا هم نوشته اند که هر پگاه در برابر خورشید که بردمید، می ایستاد و باژ می خواند و خورشید را آفرین می گفت یا گهگاه گفته است که من رسول آفتابم، من غلام آفتابم. من نمی گویم بی گمان چنین است، اما گاهی خار خار در من است که شمس را پدیده ای مینوی بدانم و گونه ای نماد، نه پیری که روزی از گوشه ای برآمده است و مولانا را آن چنان برخورد شیفته است، آن شیفتگی تا واپسین دم زندگانی، او را واننهاده است. آنچه ما به راستی دربارة شمس می دانیم شاید تنها در چند جمله می گنجد.

یعنی همان«مقالات شمس» ؟

بله . آنچه آن را مقالات شمس می نامیم متنی است بسیار شگفت هنگام ساز، من بر آنم که یکی از شاهکارهای نثر پارسی است، هر چند که آنچه در این مقالات آمده است گفته های شمس است نه نوشته های او، اما این زبان سخت و ستوارگ، پخته و پرورده و شورانگیز و شاعرانه است و چون گفته های شمس بوده است به گمان بسیار، کس یا کسانی در نهان بی آنکه شمس آگاه باشد از او شنیده و نوشته اند.

مقالات شمس بسیار آشفته و بی سامان است یعنی شما هنگامی که این کتاب را می خوانید هر چند از زبان، از اندیشه سرمست می شوید اما پیوندی در میان آن گفته ها نمی یابید. یک ایران شناس آمریکایی به نام «ویلیام چتیک» کاری شایسته کرده است کوشیده است که این گفته ها را سامان بدهد و در بخش های گوناگون بنگنجاند تا بتواند زیست نامه ای از شمس پدید بیاورد. این کتاب به پارسی هم برگردانیده شده است و به چاپ رسیده است به نام «من و مولانا» اگر کسی بخواهد با گفته های شمس و دیدگاه های او آشنا بشود این کتاب بهتر از« مقالات» است چون سامان گرفته است.

سالها پیش من روانشاد «صاحب الزمانی» را در جایی دیدم. آن زمان من دانشجو بودم و او مردی میانسال بود و نامدار و کتابهای چند نوشته بود و برنامه هایی را در رادیو داشت که پی در پی پخش می شد. نگارگری بود به نام «واقی». در دفتر او نشسته بودیم، آن نگارگر چندی بود که به مقالات شمس می پرداخت، او بر آن بود که آنچه مقالات شمس خوانده می شود کتابی است رمزی. می گفت که چون شمس و مولانا دشمنان بسیار داشته اند پیروانشان بخش هایی از این گفته ها را آگاهانه سترده اند، از این روی خواننده هنگامی که مقالات شمس را می خواند سرگشته می ماند، چون پیوندی در میان نوشته ها نیست.

آن نگارگر بر آن بود که با شمس در پیوند است و شمس آن بخش های سترده را در دل او می افکند و او این بخشها را به متن افزوده بود ، آن را برای ما خواند. من و دیگر کسانی که در آن بزم بودیم به راحتی شگفت زده شدیم چون به آسانی نمی توانستیم در میانه بخشهای افزوده با بخشهای پیشین جدایی بنهیم و گویی همه را یک تن گفته است یا نوشته است. روانشاد صاحب الزمانی گفت که «اگر دریافته ای خوش دریافته ای و اگر بربافته‌ای خوش بربافته‌ای» این جملة نغز از آن زمان در یاد من مانده است. من نمی گویم که آیا به راستی چنین بود یا نه، داوری نمی کنم در این که نگارگر درست می گفت که دریافته بود یا بربافته بود. خواست من این بود که این پیچیدگی و دیریابی مقالات شمس تا بدانجاست که حتی کسی مانند او بر آن رفته است که بخشی از آن را آگاهانه سترده اند و به کناری نهاده اند. پیداست که جای کندوکاو در چنین زمینه هایی فراوان است.

آیا شناساندن آثار و اندیشه های شخصیت هایی چون شمس تبریزی تأثیری در وضعیت فرهنگی کشور مان دارد؟

کمترین سود و کارکرد آن این است که ما را، به ما باز می شناساند، ما باور می کنیم که مردمانی نوخاسته و بی ریشه نیستیم، ما کسانی هستیم که مردانی بزرگ، شگرف، بی همانند همچون شمس را در دامان و فرهنگ و ادب و تاریخ خود پرورده ایم، هنگامی که این خودشناسی پدید آمد، در پی آن خودباوری خواهد بود. هنگامی که خویشتن و خودباور شدیم به آسانی فرو نمی ریزیم، درهم نمی شکنیم، در برابر تازش های فرهنگی وا نمی دهیم، کوهی سترگ و ستوارگ می شویم مانند دماوند یا کوهی که شما نام آن را بر هفته نامه خود نهاده ای( اورین) که نوفنده ترین تندبادها هم کمترین گزندی را به آن نمی رسانند. این کمترین سود و بهره این است که ما بزرگان سرزمین خود را بشناسیم. آن زمان آگاهانه، دانش ورانه باور خواهیم کرد که ایران بهترین سرزمینی است که مزدا آفریده است، سرزمین مینو و معناست، سرزمینی سپند و اهورائی، سرزمین خورشید است ما در این زمان بیش از هر زمانی دیگر نیاز داریم به این خودشناسی، به این خویشتن باوری، زیرا که ما در جهانی می زییم که هیچ بند و بازدارنده و بارویی در آن نیست، ستوارگ ترین باروهای بیرونی فروریخته اند، برج ها می آیند شما اگر دیواری از فولاد هم در برابرشان بکشید، راهی به درون می جوید. آن بارو باید در درون ما افراشته بشود، در باور ما، در اندیشة ما، در نگاه ما به جهان، اگر این شد، بیم و باک از هیچ تازشی نیست.