خودخواهی همان از‌خود‌گذشتگی است

حرف زدن از هر چیزی به نوعی حرف زدن از متضاد آن هم به حساب می آید. بسیاری از فیلسوفان در حدگذاری، حضور هر چیز را در فقدان متضاد آن تعریف کرده اند.

این مسئله به نوعی در اخلاق نمود بیشتری دارد. مثلاً دروغ فقدان راست است و دورویی فقدان صداقت. اگر از عدالت می‌گوییم تلویحاً مشخص می کنیم که ظلم چیست، چرا که فقدان عدالت یعنی وجود ظلم. این مسئله درباره خودخواهی و از خودگذشتگی هم معنی می‌دهد.

برای همین اگر در این نوشته گفته می‌شود نمایشنامه «گردونه همستر» درامی درباره خودخواهی و ازخود‌گذشتگی است به این دلیل است که نمایشنامه در کنار گفتن از خودخواهی، نمونه یک از‌خودگذشتگی را نیز نمایش می دهد.

«گردونه همستر» در مختصرترین توصیف درباره تعلیق اخلاقی آدم‌ها بین انتخاب خود یا پا گذاشتن روی خود به خاطر دیگری است. این تقابل های دوتایی که ریشه در تفکرات ساختارگرایان دارد به اعتقاد بسیاری از متفکران معاصر نگاهی ساده‌انگارانه به هستی است، چرا که هستی پیجیده‌تر از آن است که بتوان مفاهیم انتزاع‌شده از آن را در تقابل‌های دوتایی از قبیل سفید و سیاه، راست و دروغ، سرد و گرم و یا عدالت و ظلم نظم داد، اما با وجود صدق این انتقاد آنچه مسلم است دو راهی انتخاب و دشواری آن در بستر اخلاقی زندگی روزمره است.

این جا است که در این دشواری هستی‌شناسانه که جایی فراتر از ساختارگرایی و پساساختارگرایی می‌نشیند درام به عنوان پدیده‌ای وجودی که از تضادهای عمیق انسانی می‌گوید پا به صحنه می‌گذارد و شیوه‌ای برای اندیشیدن می‌شود.

نمایشنامه «گردونه همستر» نوشته مری جونر نمایشنامه‌نویس مطرح ایرلندی با طرح تضاد خودخواهی و از‌خودگذشتگی این پدیده را در بستری مدرن و خانوادگی با داستانی واقع‌گرایانه تبدیل به وضعیتی تراژیک می‌کند، وضعیتی که در آن به نوعی خودخواهی به شیوه سقراطی کند‌و‌کاو‌ می‌شود و از منظرهای مختلف مورد توجه قرار می‌گیرد. آدم‌ها در واقع با گفت‌و‌گوهای طولانی و زیر سئوال بردن بی‌رحمانه یکدیگر وادار به تفکر درباره مفهوم نمایشنامه می‌شوند و آن را عریان در پیش‌گاه مخاطب قرار می‌دهند.

نمایشنامه جونز درباره خانواده‌ای است که کنی پدر خانواده بر اثر سکته از کار افتاده شده و معلوم نیست بتواند توان از‌دست‌رفته خود را بازیابد یا خیر. او برای زندگی احتیاج به مراقبت‌های تمام‌وقت دارد و این خانواده او را با چالشی اساسی روبرو می کند.

کتی دختر خانواده که یک موقعیت تحصیلی مناسب در آلمان دارد مجبور است بین آینده و وقف کردن خود در جهت بهبودی پدر یکی را انتخاب کند و این بحران بنیادین اخلاقی را در خانواده به وجود می آورد. جنت همسر کنی از‌خود‌گذشتگی می‌کند و دخترش نه و اینجا روند درام تفاوت اخلاقی را در هر یک از شخصیت‌ها نشان می‌دهد.

این داستان کاملاً روزمره و قابل پیش‌بینی با دیالو‌گ‌های گرم جونز و سادگی چینش موقعیت‌ها و درون‌کاوی دقیق شخصیت‌ها به چنان عمق و جذابیتی می‌رسد که نه تنها موقعیت ساده نمی‌ماند بلکه باعث تحولاتی بنیادین از جنس درام‌های اساسی تاریخ تئاتر می‌شود که منجر به درگیری مخاطب با مفاهیم کلان می‌شوند.

«گردونه همستر» با وجود جبهه‌گیری نکردن در طرح مسئله، عواطف مخاطب را در انتها بیشتر گرم مفهوم تنهایی و خانواده می‌کند. وقتی پس از سکته دوم کنی در انتهای نمایش، جنت دیگر از شوهرش مراقبت نمی‌کند و او را در بیمارستان رها می‌کند، حس تنهایی سبب استیصالی می‌شود که تنها کنی شوهر فلج و از‌کار‌افتاده جنت به عنوان یک حضور حیاتی در خانواده توان از بین بردن آن را دارد.

از اینجاست که شاید به عکس آنچه به نظر می‌رسد «گردونه همستر» به مانند هر نمایشنامه درگیرکننده و چالش‌برانگیز دیگر، در یک مفهوم و فضای بسته درجا نمی‌زند و قابلیت طرح مفاهیم مختلفی در رابطه با موقعیت نمایشی خود را دارد.

مری جونز نویسنده ایرلندی علاوه بر اجرای صحنه‌ای «گردونه همستر» در نقاط مختلف اروپا، این متن را برای شبکه چهار رادیو بی‌بی‌سی هم تنظیم کرده است. او بارها جوایز مختلف کسب کرده از جمله جایزه جان هوویت برای توجه به سنت‌های فرهنگی همچنین جایزه اُبی.

از این نویسنده پیش از این نمایشنامه «پاره‌سنگ در جیب‌هایش» با ترجمه حمید احیاء و توسط انتشارات نیلا چاپ شده بود. این بار نمایشنامه «گردونه همستر» را انتشارات سوره مهر وابسته به حوزه هنری چاپ کرده است.

ترجمه این نمایشنامه که توسط حبیب‌الله لزگی انجام شده فاقد روانی و نگرش نمایشی در ترجمه است، فقدان نگرش نمایشی از این جهت که زبان بیشتر از اینکه به شکل محاوره در بیاید و با همان ریتم تند مورد نظر مری جونز قابل دریافت باشد، دارای سکته‌های زیاد است و روان نبودنش مخاطب را در ساختار جملات گیر می‌اندازد، به طوری که در روند طبیعی خواندن مدام خلل ایجاد می‌شود.

علیرضا نراقی