نابغه ناتمام... او یکی از تلخ ترین حقایق سینمای ماست

در کارنامه فیلمسازی تقوایی 69 ساله، طی 40 سال فعالیت، تنها 6 فیلم بلند و یک اپیزود از فیلم بلند (اپیزود "کشتی یونانی" از مجموعه "قصه های کیش" - 1377) دیده می شود که سه تای آن را قبل از انقلاب و سه تا را پس از انقلاب ساخته است. تقوایی درسال 1355 یک سریال مشهور هم ساخته که مردم او را بیشتربا این مجموعه می شناسند. "دایی جان ناپلئون" نوشته ایرج پزشکزاد، از سریال های ماندگار تلویزیون ایران است و باعث می شود کارنامه سینمایی تقوایی را قبل از انقلاب پربارتر بدانیم.

اما پیش از همه اینها تقوایی مستندساز بوده. "تاکسی متر" که درسال 1346 برای تلویزیون ساخته شد، نخستین فعالیت او در عرصه فیلمسازی محسوب می شود. مستندهایی چون "مشهدقالی"، "فروغ فرخزاد"، "اربعین"و "بادجن" مهم ترین مستندهای تقوایی اند. او پس از انقلاب نیز مستند "تمرین آخر" (1383) را با موضوع تعزیه ساخت. تقوایی فیلم کوتاه تحسین شده "رهایی"(1350) را هم در کارنامه دارد. این فیلم درهشت جشنواره مهم جهانی از جمله جشنواره های ونیز، سانفرانسیسکو و جیفونی جایزه گرفت.

تقوایی که متولد آبادان است، در سال 1344 ، درسال قبل از آنکه خودش پشت دوربین یک فیلم کوتاه مستند بایستد، جزو کارکنان فنی فیلم معروف "خشت وآیینه" ساخته ابراهیم گلستان بود و زیر و بم فیلمسازی را همانجا آموخت.

ناصر تقوایی از معدود سینماگران ایرانی است که ادبیات را خوب می شناسد و به قول خودش عاشق ادبیات است. او دانش آموخته ناتمام رشته ادبیات فارسی است ویک مجموعه داستان هم منتشرکرده که توقیف شد با نام "تابستان همانسال" که مشتمل برهشت داستان به هم پیوسته است. مدتی هم سردبیر مجله ادبی هنر و ادبیات جنوب بود. شاید همین نکته باعث شده تقوایی درآثارش، بیشتر از همه سینماگران ایرانی به اقتباس ادبی توجه نشان دهد.

"آرامش در حضور دیگران"(1349) براساس نوشته غلامحسین ساعدی، داستان یک سرهنگ بازنشسته و روابط او با دخترانش را روایت می کند که البته توقیف هم شد. در این فیلم شاعران سرشناسی چون محمدعلی سپانلوو منوچهر آتشی در نقش خودشان بازی کردند.

"صادق کرده"(1351) نوشته خود تقوایی بود که سعید راد، محمدعلی کشاورز وعزت اله انتظامی درآن بازی می کردند. این تنها فیلمی است که تقوایی در آن از فلاش بک استفاده کرده که اتفاقا فرم مورد علاقه اش هم نیست.

"نفرین" (1352) نوشته تقوایی براساس داستان نه چندان برجسته "باتلاق" نوشته میکاوالتاری ساخته شد. بهروز وثوقی، جمشید مشایخی و فخری خوروش در فیلم بازی کردند وفیلم گرچه بااقبال عمومی مواجه نشد اما فیلم مورد علاقه تقوایی ومنتقدان است.

"ناخداخورشید"(1365) که اقتباسی از"داشتن و نداشتن" ارنست همینگوی است به گمان بسیاری برترین اقتباس سینمایی سینمای ایران محسوب می شود و بی تردید تسلط شگرف تقوایی برادبیات و البته اقتباس، کارگردانی استادانه درکنار بازی های درخشان از امتیازات فیلم به حساب می آید. این فیلم جایزه یوزپلنگ برنز جشنواره مهم لوکارنو را هم گرفت.

"ای ایران"(1368) نوشته تقوایی با درونمایه هویت ملی وبا بازی درخشان اکبر عبدی، حسین سرشار و غلامحسین نقشینه، موسیقی استادانه ناصر چشم آذر و فیلمبرداری محمود کلاری در لوکیشن ماسوله ساخته شد. فیلم به دلایلی از بخش مسابقه جشنواره فجر کنار گذاشته شد.

"کاغذ بی خط" (1380) نوشته تقوایی ومینوفرشچی آخرین فیلم تقوایی تا به امروز است. گرچه فیلم به گمان برخی، قوت فیلم های دیگر تقوایی را ندارد ولی همچنان استادانه و دقیق کارگردانی شده. در این فیلم آخرین بازی سینمایی مرحوم جمیله شیخی دیده شد و یکی از بهترین بازی‌های هدیه تهرانی و خسرو شکیبایی.

اما آنچه تقوایی را به عنوان یک استثنا در سینما مطرح می کند تنها کیفیت بالای آثارش نیست، بلکه انبوه کارهای ناتمامی است که درکارنامه دارد.

مطمئنا مقصر تمام این" ناتمام ها " خود تقوایی نیست و در برخی از موارد شرایط و وقایع مختلف نیز سهیم بوده اند ولی درهرحال تقوایی بیش ازحد کم کار بوده و این اتفاق خوبی نیست.

جدا از تحصیلات ناتمام ادبیات و همچنین حقوق و ازدواجی ناتمام با شهرنوش پارسی پور، او چندین کارسینمایی و تلویزیونی ناتمام هم دارد. مجموعه تلویزیونی "داستانسرایان"(1357) که به زندگی وآثار نویسندگان نام آور ادبیات معاصر می پرداخت، از آن جمله است. او پیش از انقلاب قرار بود، "شوهر آهوخانم" نوشته علیمحمد افغانی را هم بسازد که نشد. همچنین شد سرنوشت رمان پلیسی" کنفرانس تهران" نوشته تورج فرازمند. او پس از انقلاب پروژه عظیم "کوچک جنگلی" نوشته خودش را در سال1362 نیمه‌کاره گذاشت و دو پروژ مشهور"زنگی ورومی"(1381) و "چای تلخ"(1382) نیز همچنان ناتمام رها شده‌اند.

برخی تهیه کنندگان از دردسرها و دشواری های کارکردن با او سخن گفته اند و برخی، وسواس های افراطی و سرعت پایین تقوایی را دلیل راغب نبودن تهیه کنندگان برای سرمایه گذاری روی آثار او و در نتیجه کم‌کاری‌اش قلمداد می کنند. برخی دیگرنیز مشکل تقوایی را بی مهری های مدیریت دولتی سینما به او می‌دانند.

اما آنچه مسلم است، فیلمساز برجسته ومتفکر سینمای ایران با این کم کاری افراطی، هم خود را از نعمت سینما محروم کرده و هم سینمای ایران را از وجود خود واین ماجرا، یکی از تلخ ترین حقایق سینمای ماست.