منشأ کووید ۱۹ پیچیده‌تر از چیزی است که قبلاً تصور می‌شد

در اکتبر ۲۰۱۴، ویروس‌شناسی به نام ادوارد هولمز از بازار عمده‌فروشی غذاهای دریایی هوانان، شهری با حدود ۱۱ میلیون نفر جمعیت در استان هوبئی چین، بازدید کرد. محیط بازار برای افراد ناآشنا سرسام‌آور بود: ردیف‌هایی از غرفه‌هایی که موجودات ناآشنای زنده و مرده را به‌عنوان غذا می‌فروختند، قفس‌هایی که گورکن‌های گرازی، راسوی سیبری، تشی مالایا و زباد نخلی نقاب‌دار در آن‌ها نگه‌داری می‌شدند.

هولمز در گوشه جنوب غربی بازار غرفه‌ای را پیدا کرد که سگ‌راکون می‌فروخت و قفس حاوی سگ‌راکون‌ها روی قفس دیگری قرار داشت که گونه‌ای از پرنده در آن وجود داشت که نام آن را نمی‌دانست. او توقف کرد تا عکس بگیرد. هشت سال بعد، آن عکس یکی از شواهد کلیدی در تلاش پرزحمت دانشمندان برای ردیابی منشا دنیاگیری ویروس کرونا به شما می‌رود.

از همان روزهای اولیه دنیاگیری، گمان می‌رفت که بازار خیس ووهان نقش داشته باشد؛ اما اثبات قطعی این موضوع دشوار بوده است. در همین حین، تئوری‌های منشا دیگری با محوریت مؤسسه ویروس‌شناسی ووهان ظاهر شده است که ادعا می‌کنند این آزمایشگاه به‌طور تصادفی یا عمدی ویروس را منتشر کرده است؛ اما اجماع علمی قاطع این است که کووید به همان شیوه بیماری‌های مرتبطی مانند سارس منشا گرفته است، یعنی ازطریق حیوان واسطی از خفاش‌ها به انسان‌ها منتقل شده است.

پی بردن به این مسئله که دررابطه با کووید ۱۹ دقیقاً چه اتفاقی افتاده است، هم ازنظر رد نهایی تئوری نشت از آزمایشگاه و هم ازطریق ارائه منبعی از اطلاعات درمورد نحوه متوقف‌کردن دنیاگیری بعدی، بسیار ارزشمند است. کریستین آندرسن، استاد ایمنی‌شناسی و میکروب‌شناسی مؤسسه تحقیقاتی اسکریپس در کالیفرنیا می‌گوید: «موضوع سرزنش‌کردن نیست. بلکه، درک جزئیات بیشتر درباره منشا دنیاگیری کووید ۱۹ است.»

سگ‌راکون‌ها در بازار هوانان در ووهان چین در سال ۲۰۱۴، ادوارد هولمز

در دو سال گذشته، گروهی بین‌المللی از دانشمندان ازجمله اندرسن و هولمز با استفاده از روش‌های مختلفی از تجزیه‌و‌تحلیل ژنتیکی گرفته تا بررسی رسانه‌های اجتماعی تلاش کرده‌اند تا کانون دنیاگیری را شناسایی کنند. پژوهش آن‌ها که پیش از انتشار در فرم نهایی خود، به عناوین خبری تبدیل شد، بیشتر شبیه یک گزارش کارآگاهی است.

محل وقوع جرم: دقیقاً کجای این شهر ۱۱ میلیون نفری، ویروس برای اولین‌بار از حیوانات به انسان‌ها منتقل شد؟ برای پی بردن به این موضوع، گروهی از پژوهشگران به سرپرستی مایکل وروبی، زیست‌شناس دانشگاه آریزونا گزارشی را بررسی کردند که تابستان سال ۲۰۲۱ توسط سازمان جهانی بهداشت منتشر شده بود. این گزارش حاصل بررسی‌های مشترک سازمان جهانی بهداشت و دانشمندان چینی بود.

پژوهشگران با ارجاع متقابل نقشه‌ها و جداول مختلف گزارش، مختصات ۱۵۵ مورد از اولین موارد کووید در ووهان را به دست آوردند. موارد مذکور افرادی بودند که در دسامبر ۲۰۱۹ به خاطر این بیماری در بیمارستان بستری شده بودند. بیشتر موارد در اطراف مرکز ووهان خصوصا در ساحل غربی رود یانگ‌تسه جمع شده بودند، یعنی همان منطقه‌ای که بازار هوانان در آن قرار دارد. وروبی، نویسنده مقاله که در مجله ساینس منتشر شد، می‌گوید: «الگوی غیرعادی وجود داشت که در آن موارد بسیار نزدیک به هم و متمرکز بر بازار بود.»

طبق تجزیه‌و‌تحلیل آماری، اگر کووید از جای دیگری منشا گرفته بود، بسیار بعید بود که الگوی موارد در روزهای اولیه دنیاگیری تا این حد متمرکز بر بازار باشد: گروهی تصادفی از افراد مشابه از اطراف ووهان، بسیار بعید بود که آن‌قدر نزدیک به بازار زندگی کنند. حتی بیماران اولیه‌ای که در بازار کار نمی‌کردند یا از آنجا خرید نکرده بودند، بیشتر در نزدیکی بازار زندگی می‌کردند. وروبی می‌گوید:

    این امر نشان می‌دهد ویروس در افرادی که در بازار کار می‌کردند، شروع به انتشار کرد و سپس به جامعه محلی گسترش پیدا کرد؛ زیرا دستفروش‌ها به مغازه‌های محلی رفتند، افرادی را آلوده کردند که در آن فروشگاه‌ها کار می‌کردند و سپس اعضای جامعه محلی آلوده شدند که ارتباطی با بازار نداشتند.

تعداد زیاد انتقال متمرکز بر بازار به‌تنهایی به این معنا نیست که کل شیوع از آنجا شروع شده است. برای مثال، طی بررسی‌های اجمالی از مراحل بعدی دنیاگیری ممکن است الگوهای مشابهی با محوریت رویدادهای ابرمنتشرکننده در ایتالیا یا سیاتل دیده شود. پژوهشگران برای تقویت پرونده خود، به‌جز داده‌های سازمان جهانی بهداشت، از داده‌های سرویس بلاگ‌نویسی «ویبو» استفاده کردند.

افرادی که در ژانویه و فوریه ۲۰۲۰ در اپلیکیشن کووید ۱۹ در ویبو درخواست کمک ارسال کرده بودند، اطراف بازار نبودند، بلکه در غرب و در مناطق پرجمعیت‌تر شهر و در مناطقی که افراد مسن در آنجا بیشتر بود، قرار داشتند. این امر نشانگر آن است که چگونه دنیاگیری از شیوع دورافتاده مرتبط با بازار به شیوعی با پتانسیل گسترش در کل جهان تبدیل شد. بررسی موقعیت‌های مکانی روی ویبو همچنین نشان می‌دهد که بازار هوانان برای بیشتر مردم شهر مقصد نسبتاً بعیدی بوده است. به‌عبارت‌دیگر، بعید است که بازار محل یک رویداد ابرمنتشرکننده بوده باشد، مگر اینکه ویروس از آنجا منشا گرفته باشد.

پژوهشگران نمونه‌های سواب جمع‌آوری‌شده دانشمندان چینی در اطراف بازار هوانان، درست پیش از تعطیل‌شدن آن توسط مقامات در ژانویه ۲۰۲۰، را بررسی کردند. آن نمونه‌ها دسته‌ای از موارد مثبت را در گوشه جنوبی غربی بازار آشکار کرد (مثلا روی دستکش یا قفس). پنج مورد از نمونه‌های مثبت مربوط به یک غرفه بودند که مشخص شده بود در اواخر ۲۰۱۹ حیوانات زنده را می‌فروخت و همان غرفه‌ای بود که هولمز پنج سال پیش از آن سگ‌راکون‌های درون آن عکس گرفته بود.

این طبقه‌بندی شواهد غیرمستقیم به حل این معما کمک کرده است که کووید از کجا به انسان منتقل شد؛ اما مسئله زمان‌بندی نیز به‌شدت مورد بحث بوده است. مقاله‌ای با استفاده از ساعت مولکولی کووید یعنی نحوه تغییر ویروس طی زمان، زمان‌بندی انتشار ویروس کرونا را بررسی کرده است. چنین فرض می‌شد ویروسی که از حیوانات به انسان پرش پیدا می‌کند، بدشانسی بسیار بزرگ و اتفاقی بی‌تکرار باشد که تصمیم‌گیری بد در روزها و ماه‌های پس از آن به انتشار آن کمک کرد؛ اما داده‌های ژنتیکی داستان دیگری را بیان می‌کند.

به‌گفته جاناتان پکار، پژوهشگر دانشگاه کالیفرنیا و یکی دیگر از نویسندگان مطالعه، در اواخر سال ۲۰۱۹، دو سویه از کووید ۱۹ در ووهان در گردش بود: تبار A و تبار B که کد ژنتیکی آن‌ها فقط در دو حرف اختلاف دارد. وقتی پکار به‌طور دقیق‌تر فیلوژنی (شجره خانوادگی) ویروس SARS-CoV-2 را بررسی کرد، مشخص شد که درک دانشمندان از نحوه انتقال بیماری ممکن است اشتباه بوده باشد. او می‌گوید: «درنهایت متوجه شدیم این رویداد با چندین بار انتقال بهتر توضیح داده می‌شود، تا یک بار انتقال.»

اکنون پژوهشگران فکر می‌کنند که تبار A که ازنظر ژنتیکی شباهت بیشتری به ویروس‌های کرونای خفاش دارد و همچنین زودتر در شجره خانوادگی ویروس ظاهر می‌شود، پس از انتقال تبار B، وارد جمعیت انسان‌ها شده است. تبار B درنهایت به گونه غالب جهانی تبدیل شد: هر دو برای مدتی باقی ماندند اما گونه‌های دلتا، اومیکرون و بقیه گونه‌ها که در جهان منتشر شدند، از تبار B منشا گرفته بودند و نه از تبار A.

پکار اکنون فکر می‌کند که درواقع چندین رویداد انتقال جداگانه وجود داشته است؛ زیرا برای اینکه بیماری مانند کووید موجب آغاز دنیاگیری شود، باید فردی را آلوده کند که آن را به‌طور گسترده منتشر کند و همه این کار را انجام نمی‌دهند. پکار می‌گوید: «تقریباً ۷۰ درصد از موارد انتقال اولیه از بین می‌روند، بنابراین به‌منظور بقای دو مورد، نیاز است که ویروس هشت بار وارد جمعیت انسان‌ها شود.»

ممکن است بعید به‌نظر برسد که رویدادی که یک بار در نسل اتفاق می‌افتد، در عرض چند هفته دو بار اتفاق بیفتد؛ اما به‌گفته جوئل ورتهایم، ویروس‌شناس دانشگاه کالیفرنیا در سن‌دیگو، اگر همه شرایط فراهم باشد، ویروس مشترک بین انسان و حیوان می‌تواند انسان‌های نزدیک را آلوده کند و اگر این فقط یک بار اتفاق می‌افتاد، تعجب‌آور بود. اندرسن می‌گوید: «هزاران سال نتوانستیم قله اورست را فتح کنیم و سپس در یک روز دو نفر موفق شدند این کار را انجام دهند.»

این واقعیت که ویروس عامل کووید ۱۹ احتمالاً دو بار پی‌درپی به انسان‌ها نفوذ کرده است، به دو دلیل قابل‌توجه است: اول اینکه چندین بار انتقال، فرضیه نشت از آزمایشگاه را مورد تردید قرار می‌دهد، اگرچه مانند تمام تئوری‌های توطئه احتمالاً برخی خواهند گفت که این اتفاق به صورت عمدی رخ داده است، تا ذهن مردم از فرضیه نشت آزمایشگاه دور شود و دوم، این مسئله نشان می‌دهد که کووید توسط انسان از جای دیگری وارد بازار نشده است و منشا آن بازار بوده است. پکار می‌گوید:

    این به‌قدری با آنچه درمورد دنیاگیری‌های دیگر دیده‌ایم، مطابقت دارد که سناریوهای دیگر را نامحتمل می‌کند؛ زیرا باید یک ورود ویروس را داشته باشید و سپس باید یکی دو هفته منتظر بمانید تا ورود ویروس دیگری را داشته باشید که شبیه ویروس اولی است؛ اما کاملاً یکسان نیست.

در سراسر دنیاگیری روایت‌هایی از پنهان‌کاری چین وجود دارد که اوضاع را بدتر می‌کند و از همان تنش‌های سیاسی و بی‌اعتمادی نیرو می‌گیرد که تئوری نشت از آزمایشگاه را برای برخی افراد قانع‌کننده کرده است. درحالی‌که بدون شک مقام‌های چینی اشتباهاتی را مرتکب شدند و در مواردی از دسترسی به اطلاعات ممانعت کردند، این داده‌های جمع‌آوری‌شده توسط دانشمندان چینی است که چنین تجزیه‌و‌تحلیل دقیقی از منشا کووید را ممکن ساخته است.

اگر، همان‌طور که این مقاله‌ها نشان می‌دهند، ویروس SARS-CoV-2 برای اولین‌بار در اواخر نوامبر ۲۰۱۹ به انسان منتقل شده باشد، تنها چند هفته طول کشیده است تا پزشکان متوجه شوند دنیاگیری وجود دارد. این درحالی است که درمورد شیوع سال ۲۰۱۴ ابولا چندین ماه و درمورد زیکا یک سال و نیم طول کشید. وروبی می‌گوید: «واقعیت این است که چشم‌انداز بی‌سابقه‌ای از تصویر اولیه این دنیاگیری نسبت‌به دنیاگیری‌های گذشته داریم.»

اکنون، ما داده‌های نمونه‌برداری محیطی را داریم که می‌تواند به‌طور دقیق مشخص کند محل رویداد سرریز در گوشه جنوب غربی بازار هوانان بوده است و آزمایش ژنتیکی نمونه‌های ویروسی اولین بیماران را داریم که تاریخ رویداد را مشخص می‌کنند: در حدود ۱۸ نوامبر ۲۰۱۹ برای ورود تبار B و سپس یکی دو هفته پس از آن تبار A. پژوهشگران می‌دانند کدام حیوانات در اواخر سال ۲۰۱۹ در بازار فروخته می‌شدند و کدام مستعد ویروس‌های کرونا بودند؛ اما مدرکی ندارند که با اطمینان آن را ثابت کنند. آن‌ها نمونه‌هایی از حیواناتی که حامل ویروس بودند، ندارند.

جاناتان استوی، ویروس‌شناس مؤسسه فرانسیس کریک در بریتانیا گفت:

    این چیزی است که آن‌ها دوست دارند داشته باشند و دوست دارند بتوانند آن حیوانات را ردیابی کنند تا مزارعی را که از آن‌ها آمده بودند، پیدا کنند و ببینند که آیا افراد در آن مزارع درمعرض ویروس یا ویروس‌ها قرار گرفته بودند.

بعید است که این کار امکان‌پذیر باشد. تئوری‌هایی درمورد چگونگی رسیدن حیوانات آلوده به بازار وجود دارد: ووهان در استان هوبئی قرار دارد و در غرب این منطقه غارهایی وجود دارد که خفاش‌های نعل‌اسبی در آن زندگی می‌کنند. در آن نزدیکی، مزارعی وجود دارند که زمانی میلیون‌ها سگ‌راکون و گربه زباد را در خود جای داده بودند. محتمل‌ترین زنجیره رویدادها چیزی شبیه این است:

    خفاش آلوده به ویروس کرونای جدید روی مزرعه‌ای که در آن حیوانات برای گوشت پرورش پیدا می‌کنند، پرواز می‌کند. خفاش مدفوع می‌کند و ذرات ویروسی یکی از حیوانات زیر را آلوده می‌کند و موجی نامرئی از عفونت را در مزرعه ایجاد می‌کند. شاید ویروس به کارگران مزرعه منتقل شود؛ اما موفق به گسترش نمی‌شود؛ زیرا تراکم جمعیتی کافی برای حفظ همه‌گیری انسانی وجود ندارد.

    روزها یا هفته‌ها بعد، در نوامبر ۲۰۱۹ برخی از حیوانات آلوده به بازار عمده‌فروشی غذاهای دریایی هوانان فرستاده می‌شود و در آنجا به غرفه‌های گوشه جنوب‌غربی بازار فروخته می‌شوند. در این‌جا ویروس حداقل هشت بار و شاید بیشتر به انسان‌ها منتقل می‌شود. بیشتر آن عفونت‌ها بدون اینکه به دیگران منتقل شوند، از بین می‌روند؛ اما دو مورد شروع به انتشار می‌کنند. اندکی پس از آن، ده‌ها نفر از مردم منطقه دچار ذات‌الریه ویروسی ناشناخته‌ای می‌شوند.»

حیوان یا حیواناتی که حامل ویروس کرونا بودند، تقریباً به‌طورقطع مدت‌ها پیش مرده‌اند: آن‌ها به جایی برده و به‌عنوان گوشت فروخته شده‌اند یا در یکی از کشتارهای دسته‌جمعی اوایل سال ۲۰۲۰ وقتی مقام‌های چینی خرید‌و‌فروش حیوانات زنده را ممنوع کردند، کشته شدند. وروبی می‌گوید: «این احتمال وجود دارد که هرگز به آن نمونه دست پیدا نکنیم و فرصت خود را از دست داده باشیم.»

هنوز سرنخ‌هایی وجود دارد که می‌توان دنبال کرد: ردیابی زنجیره‌های تأمین غرفه‌ها در گوشه جنوب‌غربی بازار هوانان و پیدا‌کردن مزارعی که حیوانات آن‌ها تأمین می‌کردند؛ بررسی دقیق اسناد مربوط به کشتارها برای یافتن محل دفن حیوانات و از زیر خاک بیرون درآوردن حیوانات و توالی‌یابی DNA آن‌ها برای جست‌وجوی به‌دنبال بقایای ویروس کرونایی که تقریباً شبیه SARS-CoV-2 است. این امر به کار صبورانه و همکاری بین‌المللی در محیطی دشوار نیاز دارد؛ اما می‌تواند تنها راه متوقف‌کردن دنیاگیری بعدی باشد.