مختصات زلزله احتمالي در پايتخت

دنیای اقتصاد: نهاد مطالعاتي وابسته به مديريت شهري تهران تحقيقي متفاوت از آنچه تاكنون درباره «زلزله ‌احتمالي» صورت گرفته، انجام داده كه نتايج آن علاوه بر اينكه اطلاعات جديدي از نحوه وقوع زلزله در پايتخت را ارائه مي‌كند، مختصات آسيب‌هايي كه تحت تاثير فعاليت‌ گسل‌ها، متوجه تهران مي‌شود را نيز مشخص كرده است.

مركز مطالعات و برنامه‌ريزي شهر تهران در اين تحقيق كه با همكاري يك دانشگاه معتبر داخلي به سرانجام رسيده، اگر چه درباره زمان يا سناريو‌هايي كه برخي دستگاه‌هاي متولي زلزله از لحظه وقوع زلزله ‌بزرگ اعلام مي‌كنند، صحبتي به ميان نياورده، اما از بين 65 گسل موجود در تهران، 4 گروه از خطرناك‌ترين گسل‌ها را شناسايي و جزئيات زلزله‌هايي كه مي‌تواند بر اثر حركت آنها در پايتخت اتفاق بيفتد را تشريح كرده است.

تهران در اين تحقيق «شهر مستعد زلزله» معرفي شده به طوري كه توسط گسل‌هاي اصلي، شمال و جنوب و شرق تا غرب شهر احاطه‌ شده و در صورت فعال شدن يكي از آنها، زلزله‌اي به بزرگي 7 تا 9 ريشتر پايتخت را فرا مي‌گيرد.

در اين گزارش - برخلاف تصور رايج كه نيمه شمالي پايتخت را امن‌تر از نيمه‌ جنوبي مي‌داند- براي شمال شهر به دليل شيب بالا و جنس زمين، خطر زمين‌لغزش مطرح است و نواحي جنوبي نيز با چالش ناپايداري ساختمان‌ها روبه‌رو است.

طبق پيش‌بيني‌هاي مركز مطالعات، با وقوع زلزله‌بزرگ در تهران چنانچه منشاء آن يكي از گسل‌هاي ري، شمال تهران يا مشاء باشد در بدترين حالت ممكن به ترتيب حدود 55 درصد، 36 درصد و 10 درصد از ساختمان‌هاي شهر تخريب مي‌شوند كه ميزان تلفات انساني ناشي از فروريختن‌ها نيز حداكثر معادل 6 درصد جمعيت ساكن خواهد بود. در گزارش منتشر شده از سوي مركز مطالعات شهر تهران 20 راهكار براي كاهش اثرات زلزله از جمله ممنوعيت ساخت‌وساز در حريم اول گسل‌ها، كاهش تراكم جمعيت در مناطق متراكم و همچنين استفاده از محيط‌هاي باز براي مراكز امداد توصيه شده است.

فصل ششم از گزارشي كه مركز مطالعات و برنامه‌ريزي شهر تهران با عنوان «وضعيت محيط‌ زيست شهر تهران» اخيرا منتشر كرده –تحقيق در فاصله سال‌هاي 77 تا 86 انجام گرفته است- به بلاياي طبيعي اختصاص دارد كه جزئيات مربوط به زلزله احتمالي –به شرح زير- در آن آمده است.

موقعيت

شهر تهران كانون تصميم‌گيري كشور و مركز تجمع بيشترين امكانات در زمينه‌هاي اقتصادي، اداري و سياسي كشور محسوب مي‌شود و يكي از نواحي مستعد بلاياي طبيعي به شمار مي‌آيد. در اين ميان زلزله به عنوان يكي از مخرب‌ترين بلاياي طبيعي در صورت وقوع و متعاقبا زمين‌لغزش، سبب تلفات و خسارات جاني و مالي زيادي مي‌شود.

از سوي ديگر ساخت‌وسازهاي غيراستاندارد و فشارهاي ناشي از اين سازه‌ها زمينه را براي آثار اين بلايا دو چندان كرده است. استان تهران داراي بيش از 65 گسل در سه رده بيش از 10 كيلومتر، كمتر از 10 كيلومتر و بيش از 2 كيلومتر و زير دو كيلومتر است. خطر بيشتر اين گسل‌ها متوجه شهر تهران بوده و در صورت وقوع مي‌توانند بيشترين خسارات و تلفات مالي و جاني را بر اين گستره شهري تحميل كنند. از ميان اين گسل‌ها، گسل‌هاي زير بيشترين خطر را به لحاظ آسيب‌پذيري شهر تهران دارند.

پيش‌بيني مشخصات زلزله

شدت و مدت زلزله برحسب ويژگي‌هاي گسل‌هاي موجود در مناطق متفاوت است، لذا خصوصياتي نظير طول و پهناي گسل و نيز ميزان نيروهاي وارده در گسل‌ها تعيين‌كننده مشخصات فعاليت‌هاي لرزه‌اي در مناطق مختلف است.

بر اين اساس، در صورت فعال شدن گسل ري، در مناطق جنوبي شهر تهران شدت زلزله 9 و در مناطق شمالي، شدت زلزله بين 7 تا 8 خواهد بود. در صورت فعاليت گسل شمال تهران، شدت زلزله در بخش شمالي شهر به 9 و در بخش جنوبي آن به 7 مي‌رسد. اين در حالي است كه بخش بزرگي از شهر شاهد شدت زلزله‌اي به بزرگي 8 خواهد بود. در مدل گسل مشاء، بخش عمده شهر تهران زلزله‌اي با شدت 7 را احساس خواهد كرد. در مدل شناور (مربوط به گسل پنهان) نيز بخش اعظم شهر، شدت زلزله به بزرگي 8 و بخش‌هايي نيز شدت زلزله 9 را تجربه خواهند كرد.

به هنگام وقوع زلزله بيشترين آسيب متوجه بافت‌هاي فرسوده (نامقاوم) و واحدهاي ناپايدار به لحاظ زمين شناختي مي‌شود. در محاسبه ميزان مرگ و مير مناطق از فاكتورهاي مختلفي چون نوع مصالح، تراكم جمعيتي، شدت‌هاي لرزه‌اي، سرعت و كيفيت عمليات نجات و غيره استفاده مي‌شود. در مطالعات صورت گرفته توسط جايكا، تلفات انساني فقط شامل تلفات ناشي از فرو ريختن ساختمان است و ديگر عوامل همچون آتش‌سوزي، لغزش زمين، سنگ‌ريزش و غيره در آن لحاظ نشده است. همچنين تلفات ناشي از عوامل ثانويه مانند شيوع بيماري‌ها در اردوگاه‌ها و پناهگاه‌ها و غيره در اين مقوله قرار نمي‌گيرد.

در اين مطالعات تعداد تلفات به تفكيك روز و شب و همچنين به تفكيك ميزان فعاليت‌هاي اضطراري امدادرساني برآورد شده است. تلفات انساني ناشي از فعاليت گسل‌هاي شهر تهران در وضعيت شب و بدون امدادرساني مطلوب (بدترين‌وضعيت) در زيربخش‌هاي زير بررسي مي‌شود.

گسل ري

بيشترين تلفات انساني در صورت فعاليت اين گسل رخ خواهد داد، به گونه‌اي كه پيش‌بيني شده است حدود 6 درصد كل جمعيت شهر تهران جان خود را از دست بدهند. اين در حالي است كه نسبت تلفات انساني در بخش شمالي شهر يعني مناطق 1 تا 5 در حدود 2 درصد خواهد بود. گسل ري مهم‌ترين گسل‌ دشت جنوبي تهران است و در دو طرف فرونشست ري گسترده شده ‌است.

گسل شمال تهران

در صورت فعال شدن اين گسل و در بدترين حالت حدود 2 درصد جمعيت تهران از بين مي‌رود. نسبت تلفات در بخش شمالي شهر، در مناطق 1 تا 5 حدود 3 درصد و در مناطق جنوبي شهر به حدود يك درصد خواهد رسيد. گسل شمال تهران با طول 35 كيلومتر از كن در غرب تا لشگرك در شرق امتداد يافته است كه چندين گسل پيوستگي آن را به هم زده است.

گسل مشاء

نسبت تلفات انساني در صورت فعاليت اين گسل از 3/0 درصد جمعيت تهران تجاوز نخواهد كرد. البته در منطقه 12 تلفات انساني وسيع‌تر و در حدود 7/1 درصد جمعيت اين منطقه پيش‌بيني مي‌شود. اين وضعيت همچنان كه ذكر شد عمدتا ناشي از آسيب‌پذيري ساختمان‌هاي اين منطقه و عدم امكان امدادرساني مطلوب است. گسل مشاء يكي از مهم‌ترين گسل‌هاي البرز مركزي واقع در شمال استان تهران است. شيب اين گسل بين 35 تا 70 درجه متغير است.

گسل پنهان

تلفات انساني ناشي از فعاليت گسل پنهان مشابه گسل مشاء است. گسل‌هاي پنهان تمامي گسل‌هايي است كه در زير لايه‌هاي رسوبي شهر تهران قرار دارند و شناسايي نشده‌اند.

پيش‌بيني تخريب ساختمان ناشي از زلزله

ميزان خسارت ساختمان‌ها از ارتباط بين شدت لرزه‌اي و نسبت خسارت ساختمان‌ها برآورد مي‌شود. اين ميزان با محاسبه نوع سازه‌هاي به كار رفته در ساختمان‌ها و شدت فعاليت‌هاي لرزه‌اي ناشي از گسل‌ها برآورد مي‌شود. برآورد خرابي ساختمان‌ها در چهار گسل اصلي به شرح زير است: فعال شدن گسل ري باعث تخريب حدود 55 درصد ساختمان‌هاي تهران خواهد شد.

بيشترين تخريب ساختمان‌ها در منطقه 15 رخ خواهد داد كه البته به جهت تراكم بالاي ساختمان‌ها در اين منطقه تعداد ساختمان‌هاي تخريب شده نيز بيشترين است. نسبت تخريب در مناطق 11، 12، 16 تا 20 خيلي بالا است. علت اين نسبت بالا وجود شمار زياد ساختمان‌هاي آسيب‌پذير و بالا بودن شدت فعاليت‌هاي لرزه‌اي در اين مناطق است. نسبت تخريب در مناطق 1 تا 5 واقع در بخش‌هاي شمالي تهران حدود 30 درصد است.

همچنين نسبت ساختمان‌هاي تخريب شده ناشي از فعاليت گسل شمال تهران بالغ بر 36 درصد ساختمان‌هاي شهر تهران خواهد بود. نسبت خسارت در مناطق 1 تا 5 حدود 50 درصد و در قسمت‌هاي جنوبي شهر كمتر از 30 درصد برآورد شده است. در صورت فعال شدن گسل مشاء به جز منطقه 12 كه 30 درصد ساختمان‌هاي آن فرو خواهند ريخت، در ديگر مناطق نسبت ساختمان‌هاي تخريب شده به كل ساختمان‌ها تقريبا 10 درصد است.

شمال شهر مستعد زمين لغزش

ناپايداري واحدهاي ساختماني وابسته به كليه عوامل و ويژگي‌هاي طبيعي است كه به نوعي سازه‌هاي مقاوم و نامقاوم را در معرض تهديد قرار مي‌دهند. اين عوامل عبارتند از: توپوگرافي به ويژه شيب،‌ جنس زمين، سازندها، وضعيت زمين شناختي و زمين ساختي كه اين عوامل در صورت وقوع زمين لرزه، زمين لغزش، خاك رواني و سيل، سازه‌ها را ناپايدار مي‌سازند.

در شهر تهران، وضعيت واحدهاي ناپايدار در برابر زمين لغزش در مقياس 22 منطقه مورد مطالعه قرار نگرفته است، اما با توجه به شواهد موجود، شمال شهر به دليل شيب بالا و جنس رسوبات مستعد زمين لغزش است كه در دره فرحزاد و شهرك مجلسي آثار لغزش مشهود است. موثرترين عامل در ايجاد زمين لغزش در اين شهر زلزله است كه در صورت وقوع مي‌تواند كليه پهنه‌هاي داراي گسل در شهر و به تبع آن سازه‌ها را با تهديد جدي مواجه ساخته و خسارت مضاعفي به بار آورد.

وضعيت شريان‌هاي حياتي شهر

در ارتباط با شبكه شريان‌هاي حياتي در حين وقوع زلزله، دو نوع خسارت شهري شامل حيات شهر و خود شهر قابل بحث است. نوع اول، قطع شدن شريان‌هاي حياتي نظير آب، گاز، برق و تلفن است و نوع ديگر عواقب ثانويه ناشي از خسارات وارد شده به اين شريان‌هاي است كه شامل مواردي مانند آتش‌سوزي، انفجار، برق گرفتگي مي‌شود. از اين رو مديريت شريان‌ها حياتي بايد در جهت استقرار سيستم مديريتي مناسب جهت به حداقل رساندن خسارات زمين‌لرزه اقدام كند. از جمله مهم‌ترين اين شريان‌هاي حياتي، شبكه گاز طبيعي است كه در موقع زمين‌لرزه مي‌تواند بسيار خطرآفرين ‌باشد، چرا كه مراحل باز و بسته كردن شيرهاي گاز به صورت دستي انجام مي‌گيرد.

از اين رو استقرار تسهيلات و خدمات كنترل اتوماتيك شيرهاي گاز كه نسبت به فعاليت‌هاي لرزه‌اي حساس هستند لازم و ضروري است. از سوي ديگر با اينكه شبكه آب رساني شهر تهران را مي‌توان داراي ساختار نسبتا محكمي در برابر بلاياي طبيعي در نظر گرفت، در عين حال براي تامين امنيت شهروندان در برابر خسارات وارده در اثر زلزله بازسازي لوله‌ها امري لازم و ضروري است.

عمر مخازن شبكه آب‌رساني شهر تهران بيش از 35 سال و بعضي بيش از 45 سال بوده و از جنس بتن مسلح و داراي سقف‌هاي مسطح هستند كه به جز چند مورد اساسا براي مقاومت در مقابل نيروهاي ناشي از زلزله طراحي نشده‌اند.

نسخه زلزله

1. جلوگيري از ساخت‌وساز در مسير سيل و بخش‌هاي خطرآفرين.

2. به كارگيري مصالح ساختماني استاندارد.

3. مكان‌يابي پروژه‌هاي بزرگ ساختماني از نظر ژئومرفولوژي و زمين‌شناسي.

4. مقاوم‌سازي مراكز امدادرساني و بيمارستان‌ها.

5. ممنوعيت يا محدودسازي ساخت‌وساز در حريم اول گسل‌هاي شمالي و جنوبي شهر تهران و اختصاص اين پهنه‌ها به فضاي سبز و تفريحي.

6. كاهش بار تراكمي محله‌هاي پرتراكم تهران.

7. عدم ساخت‌وساز در شيب‌هاي تند.

8. استفاده از اراضي تحت اختيار نهادها و سازمان‌هاي عمومي و دولتي براي استفاده در شرايط بحران.

9. سامان‌دهي محوطه‌هاي باز درون محله‌اي، براي ايجاد مراكز امداد و نجات.

10. انتقال صنايع خطرناك به خارج از محدوده شهر.