دلايل و عواقب گرايش جوان‌ها به شبكه‌های مجازی

البته تاریخ مصرف این مثال چند سالی است كه به انقضا رسیده، چون این روزها دنیای مجازی با فضاهای متنوع و متعددی كه در دل خود دارد و هر روز هم به فراخور ذائقه مخاطبش به تعداد و تنوعش اضافه می‌شود، نه تنها جایگزین دوست، بلكه رقیب خانواده و اجتماع و بسیاری از اشخاص حقیقی دیگر هم شده است. سرعت نفوذ این تكنولوژی بین نسل جوان و نوجوان مساله‌ای است كه ذهن روان‌شناسان، جامعه شناسان و والدین را به خود مشغول كرده است.

همزمان با همه‌گیر شدن یاهو و گوگل در سراسر دنیا، یك راه ارتباطی سریع و كم هزینه بین جوان‌هایی از ملیت‌های مختلف و فرهنگ‌های متفاوت شكل گرفت. میلیون‌ها جوان و نوجوان این امكان را یافتند كه در اتاق خود، پشت رایانه‌هایشان بنشینند و ساعت‌ها با هم گپ بزنند بی‌آن‌كه مجبور باشند برای این گپ زدن مسیری را طی كنند یا هزینه هنگفتی بپردازند یا خود را ملزم به رعایت مسائل ادبی(!) و رفتاری كنند. از نظر جوان‌ها اهمیت این پاتوق‌های مجازی كمتر از نمونه‌های واقعی آن نیست. نوجوان‌ها برای یافتن دوست بیش از هر چیز دیگر، جلب اینترنت می‌شوند. آنها گروه‌های جدید می‌یابند، احساس تعلق می‌كنند، وارد جایی می‌شوند كه دیگران آنها را می‌شناسند و می‌توانند از آن طریق، گروهی را انتخاب یا حتی خلق كنند. تكنولوژی فضای مجازی به لحاظ شیوه‌های تشكیل گروه، این امكان را برای آنها ایجاد می‌كند و نوجوان‌ها نیز از این مزیت استفاده می‌كنند چرا كه پیوستن یا تشكیل یك گروه، اهمیت بسیاری در هویت در حال تكامل آنها دارد. آنها در این فضای مجازی برای هم لطیفه تعریف می‌كنند، بازی می‌كنند، از اوضاع و احوال اطرافشان شكایت می‌كنند، از یكدیگر حمایت می‌كنند و به هم راهكار ارائه می‌دهند. درست همان كاری كه در زندگی واقعی انجام می‌دهند منتهی در شكلی بسیار وسیع و گسترده.

از توهم تا واقعیت

یكی از اصلی‌ترین مشكلاتی كه در روابط مجازی پیش می‌آید، در درجه اول سطحی و موقت بودن آنها و در مرتبه بعد غیر واقعی بودن آنهاست. كاربران یا حالا دیگر می‌توان گفت دوستان و رفقای مجازی، این امكان را دارند كه هر وقت بخواهند، بدون خداحافظی و به جا گذاشتن هیچ رد پایی از خود، تنها با یك كلیك ماوس، فضا را ترك كنند. از طرفی در تحقیقاتی كه توسط یك شركت امنیتی انگلیسی انجام شده، مشخص شده كه بیش از یك سوم افرادی كه در سایت‌های دوست‌یابی عضو هستند، هویتی جعلی دارند و 45 درصد آنها نیز در مورد اطلاعات خصوصی خود مثل سن، جنسیت، میزان درآمد و... دروغ می‌گویند. نمی‌توان این واقعیت را كتمان كرد كه وب‌سایت‌ها، گروه‌های پست‌الكترونیكی، وبلاگ‌ها، تالارهای گفت‌و‌گو و شبكه‌های اجتماعی دوستیابی، به دلیل ایجاد یك فضای فریبنده و مهیج، ارائه حجم وسیعی از اطلاعات در زمینه‌های مختلف، ایجاد لذت كشف، ورود و خروج آسان و فارغ از زمان و مكان مشخص و لطف گمنام بودن در این فضا، دلایلی را در اختیار جوان‌ها و نوجوان‌ها قرار می‌دهد كه آنها را مجاب می‌كند تا روزانه ساعت‌ها وقت خود را پای اینترنت بگذرانند. قطعا یكی از دلایل شكاف بین نسل‌ها نیز در همین تفاوت لمس واقعیت و مجاز است. نوجوان‌ها امروز تمام دنیایشان، هیجاناتشان، اطلاعاتشان، ادبیاتشان، رفتارهایشان، ارزش‌هایشان، باورهایشان و... برگرفته از همین فضای مجازی است و وقتی وارد دنیای واقعی می‌شوند با مجموعه‌ای از تضادها روبه‌رو می‌شوند. بی‌شك خانواده تنها جایی است كه با پاسخ دادن به سوال‌های درونی خاص دوران نوجوانی و اجازه شكل‌گیری یك هویت مستقل به فرزندانش، می‌تواند با پركردن خلأ حضور خود، مانع از حضور نوجوانان و جوانان در فضاهای دروغین و شكل‌گیری نسلی با هویت كاذب شود.

اعتیاد از نوع مجازی

اغلب گمان می‌شود اعتیاد صرفا با مصرف مواد مخدر به وجود می‌آید و معتاد حكما باید قامتی خمیده، صورتی به هم ریخته، چشمانی خمار و سر و شكلی نافرم داشته باشد اما علم روان‌شناسی تایید می‌كند كه گرایش بیش از حد معمول به یك رفتار نیز اعتیاد محسوب می‌شود. دكتر ابراهیم برزگری، استاد روان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی می‌گوید: خطر اعتیاد به شبكه‌های اینترنتی، امروزه بسیاری از نوجوان‌های ما را تهدید می‌كند، چرا كه آمارها می‌گویند حدود 70 درصد جوانان زیر 28 سال در شهرهای بزرگ نه تنها اوقات فراغتشان، بلكه ساعات كاری و زندگی روزمره‌شان نیز در تالارهای گفت‌و‌گو می‌گذرد. این گرایش افراطی به شبكه‌های اینترنتی عواقب روحی، روانی و اجتماعی زیادی در بردارد.

دكتر برزگری كه از معتادان اینترنتی با عنوان گرفتار در نت یاد می‌كند، درباره علائم این افراد می‌گوید: جدا از تغییر در سبك و سیاق فرهنگی و تزلزل در ارزش‌های اخلاقی جامعه كه از پیامدهای استفاده نادرست از فضای مجازی است، این دسته از كاربران بعد از مدتی علائمی چون خستگی شدید، تغییر در ساعات خواب، كاهش اشتها، افت ظاهری و بهداشتی، نافرمانی و عصیان، درونگرایی، افسردگی و... از خود نشان می‌دهند.

به گفته دكتر برزگری، بخش هشداردهنده ماجرا اینجاست كه بیشتر والدین از آنجا كه گمان می‌كنند فرزندانشان با استفاده از رایانه به انجام تكالیف درسی می‌پردازند، از این حقیقت آگاه نمی‌شوند. او همچنین اولین و آخرین راه‌حل برای ممانعت از ابتلا به این معضل بزرگ فرهنگی و اجتماعی را خانواده می‌داند، چراكه هدف نوجوان‌های امروز از جست‌و‌جو در صفحات وب، یافتن مفری است برای رهایی از فشارهای خانوادگی یا جایگاهی برای پر كردن خلأهای عاطفی كه اگر این دو مشكل به شكل متعادل برطرف شود، دیگر دلیلی برای فاصله گرفتن نوجوان‌ها از دنیای واقعی و ساختن بنایی سست در یك دنیای خیالی و مجازی باقی نمی‌ماند.

آن روی سكه!

محمدصالح مفتاح، جوان 25 ساله و دانشجوی فوق‌لیسانس حقوق است كه از سال 82 تاكنون فعالیتش را در شبكه‌های مجازی به طور جدی و گسترده با وبلاگ‌نویسی آغاز كرده و امروز با تشكیل یك گروه بزرگ، از همین طریق توانسته اقدامات موثری را در شبكه‌های اجتماعی به انجام برساند. او و دوستان مجازی‌اش با آپ كردن وبلاگ‌هایشان، راه‌اندازی یك سایت، مطالعه وبلاگ‌های دیگر، انتخاب مطالب ارزشمند و اخلاقی، تولید محتوای مثبت و تحلیل فضاهای مجازی، سعی در توزیع این مطالب در سایر شبكه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوك، توئیتر، گوگل ریدر و... دارند تا كاربران بیشتری بتوانند از آن مطالب بهره‌‌مند شوند. مفتاح یكی از شروطشان را فعالیت مستقل و داوطلبانه و متعلق نبودن به هیچ ارگان یا حزب می‌داند. او می‌گوید: «ما بعد از 7 سال فعالیت در فضای مجازی توانستیم حلقه مفقوده تولید و مصرف را پیدا كنیم و با شناسایی استعدادها و همكاری جمعی از دانشجویان دانشگاه شریف و تهران و جذب 40 تشكل از سراسر دنیا، به تولید و توزیع مطالبی بپردازیم كه متناسب با اخلاق و رفتار و فرهنگ ما باشد تا مغلوب جنگ رسانه‌ای نشویم.»

مفتاح كه جدا از تحصیل و كار روزانه‌اش، در روز 5 تا 6 ساعت از وقتش را پای اینترنت می‌گذراند، درباره تفاوت‌های استفاده از فضای مجازی می‌گوید: «به نظر می‌رسد در دوره حاضر با ظهور اینترنت، با پدیده جدیدی روبه‌رو هستیم كه فضای جدیدی را نیز ایجاد كرده است. این فضای جدید برای نسل جوان ما می‌تواند هم تهدید و هم فرصت تلقی شود. باید با یك نگاه متعادل تلاش كرد تا معرفی و تصویر درستی از این فضا داشته باشیم و این اصلی‌ترین دغدغه و هدف ما تا به امروز بوده است.»